Histoforum      Lesmateriaal      Toetsmateriaal      Vakinformatie      Magazine    

De late middeleeuwen Tijd van steden en staten (1000-1500) Steden en staten. In deze tijd vond de opkomst van de middeleeuwse steden met ambachten, handel en een burgercultuur plaats. Het is ook de tijd van het begin van staatsvorming. Vorsten proberen het feodalisme in te dammen met ambtelijke organisaties. Vandaar 'staten'. Dat woord kan ook op een andere wijze worden opgevat, namelijk in de zin van 'standenvergadering'. De vorsten lieten zich vaak adviseren door dergelijke standen- of statenvergaderingen, zoals in de Nederlanden de gewestelijke staten en later de Staten-Generaal.

Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org      

Enduring understanding

Om welke enduring understanding gaat het in dit tijdvak?

Vanaf ongeveer 1100 is er sprake van toenemende handel en een groei van de steden. De steden worden, door de groei van de handele en toenemende rechten t.o.v. de adel een steeds belangrijkere plaats in de samenleving in. Geld wordt steeds belangrijker en de hogere adel (vorsten) kunnen met de opbrengsten uit belasting een leger en ambtenaren betalen waardoor zij steeds minder afhankelijk worden van lagere adel. Dit maakt staatsvorming en centralisatie van de macht in grotere staten mogelijk.
De wereldijke vorsten en de kerkelijke vorsten (paus en bisschoppen) strijden met elkaar om de politieke macht in de samenleving (investituurstrijd). Deze strijd speelt ook een rol in de zogenaamde kruistochten, militaire operaties tegen de bezetting van het Heilige Land door de moslims waaraan veel edellieden, maar ook gewone mensen meededen.

Kenmerkende asepcten

• De groene kenmerkende aspecten hebben betrekking op het basisonderwijs

• De blauwe kenmerkende aspecten hebben betrekking op de onderbouw van het voortgezet onderwijs

• De rode kenmerkende aspecten hebben betrekking op de tweede fase

Essential Questions

De Essential Questions worden voor het eerst in de onderbouw aan de orde gesteld. De leerlingen formuleren een voorlopig antwoord. In de tweede fase keren de vragen dan weer terug. De leerlingen reflecteren op hun eerder antwoorden en stellen deze bij.

• Werd het leven voor mensen eenvoudiger/plezieriger na de komst van de herleving van de handel? 

• Was de katholieke kerk in de middeleeuwen een politieke organisatie?

Basisconcepten

In de meeste tijdvakken kun je voor de vijf basisconcepten (macht, oorlog, godsdienst, kunst en levensonderhoud) telkens dezelfde vragen stellen.  

		macht	oorlog	godsdienst	kunst	levensonderhoud
tijdvak 4	investituurstrijd
	kruistochten
	christendom
	opkomst handel
	opkomst steden
	centralisatie

Het curriculaire spinnenweb

Het spinnenweb als metafoor voor het leerplan maakt duidelijk dat het veranderen van één aspect van het curriculum (aan een van de draden trekken) onvermijdelijk gevolgen heeft voor andere aspecten van het curridulum. In het artikel 'u denkt voor mij' wordt bijvoorbeeld een experiment beschreven waarin de leerbronnen en de rol van de docent veranderen, maar de leerdoelen en de toetsing niet. Dat de resultaten dan tegenvallen is eigenlijk niet verwonderlijk.

Wat komt aan de orde?

• Na een periode van economische achteruitgang en stagnatie nam in West-Europa vanaf ongeveer 1000 de handel en nijverheid weer toe.

• Oude Romeinse steden herleefden of nieuwe ontstonden. De steden, waarin gilden een belangrijke rol speelden, kregen een steeds sterkere positie ten opzichte van de adel.

• Op het eind van de middeleeuwen nam de bestuurlijke centralisatie toe.

• In de steden verrezen Romaanse en Gotische bouwwerken. Ondanks het etiket 'duistere' op de middeleeuwen bereikten de kunsten een hoog niveau.

• De wereldlijke overheden en de geestelijkheid streden met elkaar om de macht (investituurstrijd).

• De kruistochten tegen de islam moeten mede in dit licht gezien worden. Daarnaast speelde ook een rol dat de kerk het geweld binnen de christelijke wereld aan banden wilde leggen (godsvredebeweging).

Lesmateriaal

1. Onderbouw basisonderwijs

Verhaal voorlezen en bespreken aan de hand van richtvragen.

Dam, Arend van, Lang geleden ... , de geschiedenis van Nederland in vijftig voorleesverhalen, Van Holkema & Warendorf, Houten, 2008

De graven van Holland

• Floris V

  • Waarom werd Floris V door edelen gevangen genomen?

  • Waarpm wilden de boeren Floris V helpen?

Een gravin zonder angst

• Jacoba van Beieren

Een groot schilder

• Jeroen Bosch

2. Bovenbouw basisonderwijs

3. Onderbouw voortgezet onderwijs

Basis

• Brugge in de late middeleeuwen
  Leerlingen onderzoeken aan de hand van teksten, websites en filmpjes diverse aspecten van het leven in de late middeleeuwen:

  • handel

  • nijverheid

  • dagelijks leven

  • geloof

  • de pest

  • de Brugse metten

• Leven in de middeleeuwen
  De klas wordt verdeeld in vier groepen. Elke groep doet onderzoek naar leven en werk van een groep mensen in de middeleeuwen, edelen, kooplieden, nonnen en boeren.Na het onderzoek presenteert elke leerling (eventueel in groepjes van twee) in een korte presentatie zijn/haar onderzoeksresultaten aan de klas.Uiteraard zijn er andere varianten denkbaar, zoals het presenteren van de resultaten in de vorm van een poster. (Engelstalig)

• Canonopdracht

• Tijdvakdossier 

Extra

4. Tweede fase  voortgezet onderwijs

Basis

Extra

• Monniken in de middeleeuwen

• Koningen in de middeleeuwen

Powerpoints

• Powerpoint van de tien tijdvakken

• Materiële bestaan in de middeleeuwen

• Herleving handel en steden

• Bourgondische Nederlanden

Filmpjes

• Tijdvakfilmpjes

• Filmpjes

• Canonfilmpjes

Zie ook:

• Werkvorm AVA

 Tijdvak en kenmerkende aspecten

4. Tijd van steden en staten

Kenmerkende aspecten:

• de opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving

• de opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van
  steden

• het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben

• de expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van de kruistochten

• het begin van staatsvorming en centralisatie

 Contexten

• samenleving van boeren, steden en staten in West-Europa

• christelijke samenleving 

 Leerdoelen

De leerlingen:

• kunnen een relatie leggen tussen de opkomst van handel en nijverheid en het ontstaan van nieuwe steden

• kunnen duidelijk maken waarom de zelfstandigheid van steden en de opkomst van geld de centralisatie bevorderde

• kunnen duidelijk maken wat de inzet was van de investituurstrijd 

• kennen motieven van de paus, edelen en gewone mensen voor het voeren van kruistochten

 Inhoudelijke (unieke) begrippen

• gilde

• Romaanse bouwstijl

• Gotische bouwstijl

• kruistochten

 Inhoudelijke (generieke) begrippen

• beschaving

• levensonderhoud

• boeren

• landbouw

• priester

• ambtenaren

• samenleving

• maatschappij

• handel

• stad

• staat

• burger

• godsdienst/religie

• kathedraal

• kunst

• macht

• status

• oorlog

• leger

• cultuur

• privileges

 Meta-concepten (second-order concepten)

Continuïteit/verandering

• kunnen aangeven in hoeverre er in de loop van de (vroege en late) middeleeuwen sprake was van continuïteit en verandering

Oorzaak/gevolg

• een relatie kunnen leggen tussen de kruistochten en de investituurstrijd 

• een relatie leggen tussen de opkomst van steden (handel en geld) en de centralisatiepolitiek van vorsten

Tijd en plaats 

 De tien tijvakken

• Tijdvak 1

• Tijdvak 2

• Tijdvak 3

• Tijdvak 4

• Tijdvak 5

• Tijdvak 6

• Tijdvak 7

• Tijdvak 8

• Tijdvak 9

• Tijdvak 10

Copyright:  Albert van der Kaap, 2009