Histoforum      Lesmateriaal      Toetsmateriaal      Vakinformatie      Magazine    

Godsdienst Wie religie niet begrijpt, snapt Nederland niet', zegt professor Arie van Deursen in een interview met Trouw  over  de niet weg te denken rol van godsdienst in de geschiedenis van dit land. Maar geldt dat niet ook voor een goed begrip van de geschiedenis van de rest van de wereld?

Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org      

De rol van godsdienst in de kenmerkende aspecten

Voor godsdienst, geloof is er nauwelijks plaats in de 49 kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken. In geen enkel tijdvak, in geen enkel kenmerkend aspect is iets te lezen over de rol die geloof speelde in het leven van mensen. Terwijl alleen al een blik op de kunst van de afgelopen tweeduizend jaar duidelijk maakt hoe groot de rol van godsdienst is geweest in het leven van mensen uit alle lagen van de samenleving.

Als godsdienst al wordt genoemd dan is dan in inhoudsarme beschrijvingen of in relatie tot politiek.
Pas in tijdvak twee is er voor het eerst een kenmerkend aspect over godsdienst: 'de ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstisch godsdiensten' . Niet de betekenis van godsdienst staat hier centraal, maar de ontwikkeling. Onduidelijk is wat daaronder precies moet worden verstaan. Maar kijkend naar de volgende kenmerkende aspecte over godsdienst:  'de verspreiding van het christendom in geheel Europa' en 'het ontstaan en de verspreiding van de Islam', mag je aannemen dat het ook in dit kenmerkend aspect vooral gaat over de verspreiding.

Niets wordt er gezegd over het (openbarings)karakter van deze godsdiensten, niets ook over de betekenenis van het geloof.  Bovendien is het merkwaardig dat gesproken wordt over de eerste monotheïstische godsdiensten, zonder eerder duidelijk gemaakt te hebben dat er ook polytheïstische godsdiensten bestonden.

Je hoeft bovendien alleen maar te kijken naar het oude Egypte om grote vraagtekens te plaatsen bij het ontbreken van geloof als kenmerkend aspect van de prehistorie en de tijd van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Alle kenmerkende aspecten vanaf de oudheid waarin godsdienst een rol speelt leggen de nadruk op politieke aspecten, en dan met name om het uitoefenen van macht. In de middeleeuwen gaat het bijvoorbeeld om de strijd om de macht tussen kerk en staat en om expansie (kruistochten).

De reformatie wordt genoemd omdat het een splitsing in het christendom tot stand bracht en in de 18e eeuw is goddienst alleen relevant in zoverre als het beïnvloed is door de Verlichting.

In de negentiende eeuw tenslotte staat confessionalisme in een rijtje met stromingen als socalisme en liberalisme.

De betekenis van godsdienst in de geschiedenis

Religie komt van het Latijnse woord religare of religere en duidt op het verbinden van twe aspecten van de werkelijkheid. In religie wordt er een verbinding gelegd tussen het profane (aardse, zichtbare) leven en een hogere en oudere tijdloze sfeer, het heilige. Dit heilige kan zowel persoonlijk als inpersoonlijk zijn, betrekking hebben op een niet nader benoembare macht, als op een of meer goden. (1)

Volges Judith Schuyf is godsdienst'een manier om te communiceren met krachten die je niet beheerst. Mensen krijgen in hun dagelijks leven vaak te maken met problmen waarvoor ze geen goede oplossing kunnen bedenken, omdat ze de verschijnselen die ze om zich heen zien, niet goed kunnen verklaren. Daarom roepen ze de hulp in van allerlei machten en krachten buiten het gewone leven'. (2) Karl Marx noemt godsdienst opium van het volk.

Het zal duidelijk zijn dat veel christenen en moslims heel anders denken over de rol en oorsprong van godsdienst. Waar waarschijnlijk veel minder verschil van mening over bestaat is het feit dat godsdienst in de geschiedenis van de mens een grote rol heeft gespeeld en dat leerlingen zonder op zijn minstbeen rudimentaire kennis van de betekenis ervan deze geschiedenis niet kunnen begrijpen.

Wie religie niet begrijpt, snapt Nederland niet, zegt Van Deursen. (3) Deze stelling kun je gemakkelijk uitbreiden naar de hele wereld. Wie geen inzicht heeft in de betekenis die geloof voor mensen heeft gehad en voor velen nog steeds is niet in staat het verleden te duiden en er betekenis aan te geven.

Zonder kennis van het missionaire karakter van het christendom kunnen de ontdekkingsreizen en vooral de gevolgen niet worden begrepen.

Zonder kennis van de hervormingsbewegingen in de middeleeuwen (en dus ook zonder kennis van de betekenis van geloof in die periode) komt de hervorming/reformatie uit de lucht vakken en is dan voor leerlingen volstrekt onbegrijpelijk.

Zonder een degen kennis van de betekenis van godsdienst in de samenleving is het spanningsveld tussen geloof en wetenschap in de de periode van de middeleeuwen tot en met de Verlichting niet te begrijpen.

Om processen van continuïteit en verandering te kunnen begrijpen, moeten leerlingen zicht hebben op ontwikkelingen in het geloof. Het is daarom ondenkbaar om pas bij de Joden en Romeinen voor het eerst aandacht te besteden aan godsdienst. Leerlingen zullen zich ook voor de prehistorische samenlevingen en de eerste stedelijke gemeenschappen de vraag moeten stellen: welke betekenis speelt geloof in het dagelijks leven van mensen.

Essential Questions over godsdienst

Godsdienst is een concept dat in alle samenlevingen een grote rol speelt, ook in samenlevingen die zich bewust atheïstisch noemen (4). Daarmee is godsdienst een generiek concept en bij dergelijke concepten is het belangrijk dat leerlingen leren telkens in ieder geval dezelfde essential questions te stellen. Het telkens opnieuw stellen van een zelfde set vragen helpt leerlijngen betekenis te geven aan continuïteit en verandering. 

1. Welke rol/functie had het geloof

• welke verklaringen gaf men aan natuurverschijnselen/ontstaan van de aarde?

• hoe vereerde men de god(en)/ welke rituelen kende men?

• Welke rol speelde godsdienst in het dagelijks leven (steun en troost)?

2. Hoe dachten mensen over het leven na de dood?

3. Welke rol speelde godsdienst bij de legitimering van macht?

Noten

1. Klinken, G. van (2010) Van hunebed tot Bonifatius, Zoetermeer: Meinema, blz. 8/9
2. Schuyt, J. (1995), Heidens Nederland, Zichtbare overblijfselen van een niet-christelijk verleden blz. 11. Utrecht: Matrijs. Geciteerd in Klinken, G. van (2010) Van hunebed tot Bonifatius. Zoetermeer: Meinema blz. 9
3. Interview van Wilma Kieskamp met Arie van Deursen in Trouw op 15 augustus 2005
4. Zo wordt de uitspraak van  Marx 'Godsdienst is opium van het volk"  vaak weergegeven als 'Godsdienst is opium voor het volk'.  Zie ook de opdracht opium van het volk.

 

 

 

 

 Stelling

• Er is nooit één moment in de wereldgeschiedenis geweest waarin politiek en religie niet verstrengeld waren.