Homeros in Hollywood

Jos Martens

Weinig werken uit de wereldliteratuur hebben onbetwistbaar een zo langdurige en diepgaande invloed uitgeoefend op de westerse cultuurgeschiedenis als de Ilias van Homeros. Waarschijnlijk is het zelfs totaal zonder evenknie.
‘Sedert meer dan zevenentwintig eeuwen is de poëzie van Homèros de begeleidster der beschaafde mensheid geweest. Homèros was volgens Platoons woord de opvoeder van Hellas. Hij was het voorbeeld van de Latijnse dichters en van veel lateren.”’
(Flaptekst bij de navertelling van Onno Damsté, Utrecht, Prisma, 1960)

De Ilias van Homeros speelde in de Oudheid – en trouwens ook tegenwoordig – en belangrijke rol in het onderwijs. Wie ook maar een beetje méér scholing had gehad dan basisgeletterdheid, kende het gedicht.

Eeuwenlang leerden de jongeren in Hellas en de Helleense wereld het epos uit het hoofd.
(Lendering 3.1.2024 De Epische Cyclus - Mainzer Beobachter

Een der allereerste werken van de eerste bekende dichter in het Middelnederlands, Hendrik van Veldeke (1128-1190), Eneide (ca. 1175), is gewijd aan de daden en avonturen van de Trojaanse held Aeneas die beschreven zijn alsof hij een middeleeuwse ridder was. In onderwijsafdelingen Grieks worden fragmenten uit de Ilias nog steeds bestudeerd. En zelfs nog uit het hoofd geleerd, zoals de eerste verzen, zie hierboven. Onze eigen tijd kent hertalingen, versies voor kinderen, heruitgaven in het Nederlands en alle andere mogelijke talen.

En nu is er dus De Film! Correctie: de Superproductie.

Inhoud

Menelaos (rol van Brendan Gleeson), koning van Sparta, sluit een vredesverdrag met Hektor (Eric Bana) en Paris (Orlando Bloom), prinsen van Troje. Maar daags na het feest merkt Menelaos dat Paris er met zijn jonge vrouw Helena (Diane Kruger) vandoor is. Hij vraagt zijn broer Agamemnon (Brian Cox), koning van Mycene, om alle Griekse stammen te verzamelen en naar Troje te varen om zijn geschonden eer te wreken. Menelaos wil Helena terug, maar alleen maar om haar met eigen handen te kunnen ombrengen. Agamemnon is bereid de zaak van zijn woedende en vernederde broer te steunen, want hij wil allang Troje vernietigen om zo de heerschappij over de Egeïsche zee en vooral over de Hellespont te veroveren, waarlangs al het graan voor Hellas moet passeren.

In Troje twijfelt de oude koning Priamos (Peter O'Toole), vader van Hektor en Paris, erover hoe hij moet reageren. Als hij Helena terugstuurt naar Sparta kan een oorlog wellicht nog voorkomen worden. Maar dan verliest hij gegarandeerd zijn zoon Paris, want die is zo verliefd op Helena dat hij haar hoe dan ook zal volgen en dus zeker door Menelaos gedood zal worden. Priamos beslist dan maar dat Helena mag blijven, ook al komen er rampspoed van.

Met zo'n duizend schepen arriveren vijftigduizend Grieken voor de kust van Troje. Helemaal vooraan vaart de Griekse held Achilleus (rol van Brad Pitt), die zonder op de rest van de vloot te wachten met zijn trouwe volgelingen het strand bestormt. 's Avonds hebben de Grieken het strand veroverd en zijn de Trojaanse soldaten teruggedrongen achter de hoge muren van hun stad.


Achilleus


Paris en Helena

Er bestaat geen twijfel over dat het Griekse leger vooral gestimuleerd wordt door de aanwezigheid van superkrijger Achilleus, veel meer dan door de koningsbroers Agamemnon en Menelaos,. Maar in de proloog van de film werd al duidelijk gemaakt dat Achilleus eigenlijk een arrogante dwarsligger is, die liever niets met Agamemnon te maken heeft. Dat hij toch bereid gevonden werd om in te schepen voor Troje had vooral te maken met zijn moeder Thetis (rol van Julie Christie), die Achilleus voorspelt: “Als je naar Troje vertrekt zal men binnen duizend jaar nog altijd je naam kennen en verhalen over je vertellen, maar je zal niet terugkeren.” Thetis is een nereïde of goddelijke zeenimf, die Achilleus bij zijn geboorte in het water van de onderwereldrivier Styx onderdompelde om hem zo onkwetsbaar te maken. Helemaal? Neen, de hiel waar zij hem bij die onderdompeling vasthield, zou altijd zijn tere plek blijven.

Maar terug naar de strijd. De verstandhouding tussen Achilleus en Agamemnon wordt er niet beter op als de koning de gevangengenomen Trojaanse prinses en priesteres van Apollo Briseïs (Rose Byrne), op wie Achilleus een oogje heeft laten vallen, voor zichzelf opeist. Achilleus beslist in vechtstaking te gaan. Daarvan maken de Trojanen gebruik om bij een nachtelijke verrassingsaanval de Griekse troepen zware verliezen toe te brengen. Patroclos (Garrett Hedlund) kan het niet langer aanzien. Hij leent stiekem de wapenuitrusting van zijn goede vriend Achilleus om opnieuw ten strijde te trekken. De Grieken vatten weer moed, want ze denken uiteraard dat Achilleus opnieuw van de partij is. Maar Patroclos is niet zo onkwetsbaar en sneuvelt door het zwaard van Hektor. Als Achilleus dat verneemt, wordt hij pas echt nijdig. Vervolg, en dat is nog heel wat, op het scherm...


Bespreking

Als Hollywood zich waagt aan de verfilming van ‘de machtigste mythe van Europa’ (1), dan houden wij ons hart vast. Voor zijn peperdure spektakelfilm Troy - de Hollywood-studio Warner Bros. had er naar verluidt een productiebudget van zo'n 200 miljoen dollar voor over en superster Brad Pitt werd liefst 17,5 miljoen dollar rijker - liet regisseur Wolfgang Petersen (bekend van onder meer Das Boot, In the Line of Fire, Air Force One en The Perfect Storm) zich vrijelijk inspireren door de Ilias van de Griekse dichter Homeros uit (vermoedelijk) de achtste eeuw voor onze jaartelling.
Wij hebben de film in de beste omstandigheden bekeken, op supergroot scherm, met zes vrienden samen, van wie de helft de Ilias in het Grieks had bestudeerd en de anderen het epos minstens enkele keren in hun schoolloopbaan waren tegengekomen. We stelden ons de vraag: “ Hoe zou iemand, voor wie ons cultureel erfgoed volledig vreemd terrein is, bij voorbeeld een Japanner of een Arabier, de film interpreteren?” Vermoedelijk als een andere versie van een oosterse vechtsportprent! Doet de film de echte Ilias onrecht aan? De goden zijn wel lijfelijk afwezig, maar voor de rest is de geest vrij behoorlijk gerespecteerd. De Ilias zit effectief vol bloederige knokpartijen en de verheerlijking van een soort slagersheroïsme!

Troy is op alle vlakken een superproductie: een legendarisch onderwerp, een indrukwekkende cast, massale actiescènes, dynamische duels, imposante decors, enzovoort. De vertelling daarentegen beklijft zelden. Om het erg complexe en met talrijke personages bevolkte verhaal enigszins helder te houden, begint de film met een uitgebreide tekst ter verduidelijking van de voornaamste protagonisten en locaties. Voor wie niet vertrouwd is met de Oudheid blijft het wellicht een harde dobber om alles en iedereen juist te plaatsen. Wie het Ilias-verhaal wel goed kent, zal zich dan weer ergeren aan bepaalde simplificaties en weglatingen, gaande van het specifieke karakter van de 'vriendschap' tussen Achilleus en Patroclos tot de 'goddelijke' inmenging in de gebeurtenissen (zoals de vraag van Thetis aan Zeus om de Trojanen te steunen zolang haar vertoornde zoontje Achilleus geen genoegdoening heeft gekregen voor het feit dat de Griekse koning Agamemnon hem zijn geliefde krijgsgevangene Briseïs ontnomen heeft).

Uiteraard kan in een film niet alles worden verteld, zelfs als die bijna drie uur duurt. Maar de personages die aan bod komen, hadden best boeiender dialogen kunnen krijgen. Die beperken zich nu iets te vaak tot boutadeachtige uitwisselingen over moed, oorlog, eer, verraad en hebzucht, die meestal niet erg subtiel, doch pompeus en bombastisch zijn. "De geschiedenis herinnert zich de koningen, niet de soldaten." Soms zijn ze gewoon ronduit belachelijk, zoals in de scène waarin prins Paris aan Helena voorstelt - ze realiseren zich allebei dat hun verhouding een oorlog zal ontketenen - om gewoon weg te lopen en "van het land te leven". Paris verzekert haar tegelijk dat hij op herten en konijnen kan jagen!

Het heeft wellicht met de dialogen te maken dat de vertolkingen regelmatig geforceerd en ietwat theatraal aandoen en dan krijg je pas echt het vervelende gevoel dat je naar zo'n ouderwetse peplum-film zit te kijken. Soms lukt het wel. Zoals in de sterk ontroerende scène waarin een door verdriet verteerde koning Priamos de wrokkende Achilleus komt smeken om hem het lijk van zijn zoon Hektor terug te geven. Indien alle dialoog- en acteerscènes van dat niveau waren geweest, was Troy een onbetwistbaar meesterwerk geworden. Quod non.

De massataferelen zijn wat ze moeten zijn: massaal. En sommige gevechtssequenties, zoals die van de nachtelijke verrassingsaanval met grote vuurballen, zijn zelfs bijzonder indrukwekkend, maar de visuele grandeur van The Lord of the Rings-trilogie ligt nog iets te vers in het geheugen om die vergelijking te doorstaan.

Brad Pitt heeft, zoals wellicht de bedoeling was, van zijn Achilleus een niet bepaald sympathiek, eigengereid en onuitstaanbaar arrogant personage gemaakt. Voor zijn vertolking heeft hij zichtbaar heel wat extra spiermassa aangekweekt en zijn vechtstijl is behoorlijk impulsief en excentriek, gelukkig zonder modieus-choreografisch te worden. Nadeel is dat je het grootste deel van de tijd naar 'Brad Pitt' zit te kijken. Daar is op zichzelf niets mis mee, zullen de meeste vrouwen zeggen, maar het verhindert dat Achilleus echt tot leven komt. Hoewel … ook de Achilleus van de Ilias is een arrogant, verwend jochie met een ego zo groot als het atomium. Ik heb bij de lectuur vaak moeten denken aan het ras van de leeghoofdige blonde jonge voetbalgoden, type Beckham of Brad Pitt. Paris, die in doodsangst het duel met Menelaos ontvlucht, komt in de film menselijker en minder eendimensionaal over dan in het epos van Homeros. Agamemnon eveneens, maar dan omdat hij veeleer voorgesteld wordt als een cynische hedendaagse machtspoliticus, zonder scrupules of respect voor het menselijk leven (inbegrepen dat van zijn eigen soldaten).

Met het enthousiasme van zijn humanioratijd, praatte de 63-jarige Duitse regisseur Wolfgang Petersen in een interview over zijn fascinatie voor Homeros, de gelijkenis tussen Brad Pitt en Achilleus, en de deugden van het filmen met weinig computereffecten.
Algemeen besluit: eigenlijk ontbreekt er niet veel aan Troy, behalve de goden dan. Regisseur Wolfgang Petersen is verbaasd dat die getrouwheid verbaast.

,,Op school in Duitsland leerden we de Ilias van binnen en van buiten. Achilleus was mijn held. Hij was al wat een zestienjarige wilde zijn: een rebel, een James Dean, en nog een goede vechter ook. In mijn dromen wàs ik Achilleus. Mijn waardering voor Hektor, even dapper maar bescheiden en bedachtzaam, groeide pas later: daar moet je wat rijper voor zijn.

Ik droomde al heel lang van een realistische verfilming van de Trojaanse oorlog. Alleen de invloed van de goden in het verhaal zat in de weg. Toen David Benioff me de eerste versie van zijn scenario opstuurde, ben ik meteen als een gek beginnen bladeren: wat doet hij met de goden? Ik ben ze niet tegengekomen, en dat vond ik heel slim van hem. Rechtstreekse inmenging van die goden op het menselijk gedrag zou in een hedendaagse adaptatie belachelijk lijken.
Homeros veroorloofde zich zelf ook veel vrijheden, hoor. Hij schreef de Ilias en de Odyssea ruwweg 500 jaar na de val van Troje. Hij heeft zich gebaseerd op mondelinge overlevering, liederen en legendes. De Ilias is dus niet hét verhaal van de Trojaanse oorlog, het is Homeros' versie ervan. En nu hebben wij er onze versie van gemaakt. Met veel respect voor de Ilias, omdat die nu eenmaal de beste bron is - naast de Aeneis van Virgilius. Maar ook met enkele aspecten die wij belangrijk vonden voor ons verhaal in 2004. Soms keken David en ik naar boven, en dan hoorden we Homeros zeggen: “Doe maar jongens, gooi die goden eruit als dat vandaag niet meer werkt, en lààt het slecht aflopen met Agamemnon. Hij verdient het!”

- De personages handelen in Troy niet omdat deze of gene godheid hen dat influistert, maar volgen geloofwaardige menselijke drijfveren.

“Homeros schreef ook heel wijze dingen over het menselijk handelen: wat we ook doen, we worden toch altijd weer gedreven tot oorlog of vernietiging. Maar uiteindelijk focust hij vooral op wrede gevechtsscènes. Wij hebben in Troy meer psychologische verklaring gestopt. Vooral Paris en Helena zijn menselijker en minder eendimensionaal dan in de Ilias, waar de enige verklaring voor hun liefde wordt gegeven in een bezwering door de liefdesgodin Afrodite.” (Het resultaat van een schoonheidswedstrijd onder godinnen, met Paris als scheidsrechter om de gouden appel toe te kennen. Afrodite beloofde Paris de mooiste vrouw ter wereld als hij haar zou kiezen. Wat hij deed, met alle fatale gevolgen. (J.M.) )

- Waarom koos u Brad Pitt voor de centrale rol van de Griekse held Achilleus?

“Achilleus was de popster van zijn tijd, een held, door iedereen bewonderd. Brad heeft dat ook: hij heeft een van de vijf beroemdste gezichten op deze planeet. Hij brengt een stuk mythische uitstraling mee. Daarnaast speelde zijn motivatie een grote rol voor mij. Brad heeft me om deze rol gesmeekt zodra hij van de verfilmingplannen hoorde. Na één gesprek, met veel Duits bier en een goede varkenskotelet, waren we het eens. Veel filmkenners doen sceptisch over Brad: hij is te veel de mooie jongen, de grote ster. Er zit nochtans veel meer in hem. Brad kan de ene populaire romantische publieksfilm na de andere draaien en verschrikkelijk veel geld verdienen. Maar hij heeft meer ambitie als acteur, en een tomeloze energie. Achilleus is een riskante rol: hij is vaak buitengewoon arrogant, egoïstisch en zelfingenomen - wie heeft er nu de ambitie om duizend jaar beroemd te blijven? Bovendien zit hij slecht in zijn vel: Achilleus is een zelfdestructief, donker personage en Brad is in dat donkere gedoken. Niet evident voor iemand met zijn status, hoor.”

- En de andere acteurs?

“Hektor is een even moedige strijder als Achilleus, maar hij is veel minder een vedette. Hij is nobel en solide, maar niet glamoureus. Datzelfde contrast wilde ik in de acteurs. Eric Bana is vrij bekend sinds The Hulk, maar een superster zoals Brad is hij nog lang niet. Ook Orlando Bloom (Legolas in de filmtrilogie The Lord of the Rings) heeft dezelfde status als zijn personage: Paris was dé playboy van Troje, de knappe jonge kerel waar vooral de jonge meisjes van de stad voor vielen.
En Helena, die kende niemand. Het gerucht van haar schoonheid liep in de hele wereld, maar haast niemand kon dat bevestigen want koning Menelaos hield haar verborgen op zijn burcht in Sparta. We hebben honderden actrices overwogen of auditie laten doen in onze zoektocht naar 'het gezicht waarvoor duizend oorlogsgaleien onder zeil gingen’. Ook de voor de hand liggende sterren: Nicole Kidman, Cameron Diaz, Uma Thurman. Maar om zo'n geheimzinnige schoonheid te vertolken, is een onbekende actrice meer gepast. Uiteindelijk werd het Diane Kruger. Alles gaat vervelen, zelfs knappe vrouwen bekijken. Op de duur quoteerden we ze gewoon met een cijfer, dat stond voor een aantal schepen. 212, zeiden we dan giechelend als de volgende kandidate de deur uitstapte. Diane kwam het dichtst in de buurt van de duizend.”

- Kunt u verklaren waarom de epische film opnieuw zo populair is?

“Ik heb een boek geschreven met als titel ‘Ich liebe die grossen Geschichten.’ Sterke, meeslepende verhalen zijn de essentie van goede films. Met indrukwekkende veldslagen wegens jaloezie over een wondermooie vrouw spring je dus een eind verder dan met een verhaal over een man die een omelet bakt. Dat het publiek om epen en mythische helden vraagt, komt ook doordat onze tijd geen helden meer biedt. In de jaren zestig en zeventig had je inspirerende popidolen, politici, bewegingen. Mijn generatie dweepte met the Beatles en met Willy Brandt. Met wie valt er nu te dwepen?”

- Als Troy een succes wordt, wat wordt dan de sequel: de Aeneis of de Oyssea?

“Vooral in de Aeneis zie ik wel brood. Net als Troy is het een project dat tien jaar geleden technisch nog onmogelijk was, en nu zit daar een knappe film in als iemand er het geld voor wil ophoesten.”

- Waarom zegt u dat Troy tien jaar geleden technisch onmogelijk was? Het is toch een ambachtelijk gefilmd epos met relatief weinig computergetover?

“Gedeeltelijk klopt dat. Er liepen haast dagelijks duizenden figuranten rond op de set, en het hele Troje dat je op het scherm ziet, hebben we echt gebouwd. Dat is in deze computertijden haast ouderwets. Maar dat wil niet zeggen dat er geen computereffecten werden gebruikt, integendeel. Ze zijn gewoon zo goed geworden, dat je het verschil niet meer ziet. Ik heb mezelf trouwens grenzeloos belachelijk gemaakt, toen ik voor het eerst naar de beelden keek van het helikoptershot van de Griekse landing op het strand van Troje. Ik mopperde dat één groep soldaten onnatuurlijk bewoog en te duidelijk uit de computer kwam. Bleek dat toch uitgerekend een groep acteurs, zeker?” (lacht)


BIJLAGEN

De recensies in de belangrijkste bladen variëren van razend enthousiast tot minder dan lauw. Steven De Foer in De Standaard behoorde tot de eerste groep. Enkele passages uit zijn bespreking.

TROY. Homerisch spektakel met een hart 12/05/2004

Gedaan met de goedkope uitvluchten van makers van ondermaatse blockbusters. Het is wél mogelijk om, ook in 2004, een peperduur episch spektakel op poten te zetten zónder daarbij iedere kijker met een IQ van boven de negentig te beledigen. Troy van Wolfgang Petersen is er het bewijs van.

Het vertalen van een 3.200 jaar oude legende, door generaties leerlingen uit de klassieke humaniora van naaldje tot draadje uitgevlooid, was nochtans verre van evident. De scenarist Eric Banioff en de regisseur Wolfgang Petersen vermeden twee belangrijke valkuilen. Geen verlammend respect voor Homeros' Ilias en geen verzanding van het spektakel in literaire dialogen; maar ook geen vlucht in idiote vereenvoudigingen en hersenloos gegoochel met bombastische computereffecten. Met Troy is het imposante epos uit de jaren vijftig en zestig helemaal terug: de gouden jaren van Quo vadis?, Ben Hur, Spartacus en The fall of the roman empire. Met schitterende decors en duizenden figuranten, die niet allemaal uit een computer komen zoals bij Lord of the Rings en de jongste Star Wars-episodes. Maar ook met nuttig gebruik van de modernste technieken om de beelden nog adembenemender te maken. En bovenal staat het homerische spektakel ten dienste van een tragisch verhaal over mensen, met hun liefde en jaloezie, trots en trouw, wraakzucht en list.

Petersen serveert Homeros en Virgilius voor onze tijd, maar niet for dummy's. Motivering en karaktertekening zitten juist, net als de mise-en-scène en de dosering van het tempo. De veldslagen en tweegevechten zijn opwindend en maken de protagonisten nog herkenbaarder, in hun schakering van lichte en donkere zijden. In tegenstelling tot andere blockbusters pauzeert Troy ook geregeld om het verhaal te vertellen, en wàt een verhaal: Brad Pitts Achilleus, worstelend met zichzelf en iedereen, doet zowaar aan James Dean en Marlon Brando denken. Het is zonder meer de beste rol uit de carrière van de blonde halfgod.
De jongere acteurs worstelen soms wat met hun klassieke dialogen en hun beperktheden worden in de verf gezet door de confrontatie met een gigant als Peter O'Toole (koning Priamos van Troje). Enkele verbale sleutelscènes missen daardoor de grandeur die de actie wel heeft.

Perfect is het dus niet, maar toch verdient Troy, veel meer dan het overschatte Gladiator (2000), de eer dat de film het sandalenepos na veertig jaar doet herrijzen. Toen het paard van Troje de muren werd binnengetrokken, zuchtte ik even dat het jammer genoeg bijna voorbij was. Wie dat gevoel kan opwekken na twee uur en veertig minuten, is daarom nog geen David Lean. Maar Homeros kijkt vanuit het Hades tevreden toe.

Andere recensenten focussen op de verschillen tussen Homeros’ epos en de film.

Wat is er in 'Troy' geworden van de helmboswuivende Hektor?

Helena is dan toch een teleurstelling. Als de Spartaanse koningin na twintig minuten eindelijk verschijnt in de film Troy, blijkt ze een truttige blondine te zijn. Is dit de vrouw voor wie Achaeërs tien jaar lang een bloedige oorlog voerden onder de muren van Troje? Is dit het gezicht dat ,,duizend schepen van stapel liet lopen''? Volgens de makers van Troy, de succesrijke Grieken-en-Trojanenfilm van Wolfgang Petersen, wel. We zullen het dus moeten doen met het matig acterende fotomodel Diane Kruger. (Poeh poeh, ging ons gezelschap helemaal niet mee akkoord, ook de dames niet!)

Er is wel meer dat fans van Homeros in Troy zal ergeren. Zo zijn - voor het realisme - de goden uit het script geschreven. We wachten dus tevergeefs op de optredens van Hera, Afrodite en Athene of het production design van de berg Olympos.

Daarnaast is het aandeel van de Ilias in de Hollywood-productie flink teruggebracht. Voordat de wrok van Achilleus ter sprake komt, hebben we al vijftig minuten achter de rug. Nadat het lijk van de Trojaanse held Hektor is verbrand (zoals in de slotscène van de Ilias) gaat de film nog een uurtje door met de spectaculaire val van Troje.

Homeros beschreef slechts 51 dagen uit het tien jaar durende beleg van Troje, maar dat wil niet zeggen dat alles uit de Ilias ook in Troy terechtkwam. Iedereen zal favoriete passages missen. De beroemde afscheidsscène van Hektor en zijn vrouw Andromache zit er wel in, maar niet het ontroerende detail dat hun kleine zoontje schrikt van Hektors wapenrusting.
Vooral de jacht op anachronismen is populair. In krantenrecensies en op Internet zijn ze al keurig opgesomd: de grootse luxe van de stad Troje, die volgens archeologen rond 1200 voor Christus niet bepaald zwom in de rijkdom; de gave gebitten en de puistvrije gezichten van de helden en heldinnen.

En natuurlijk de doorwerking van de twintigste-eeuwse emancipatie: Hektors getut met zijn pasgeboren zoontje, Helena's geloof in de romantische liefde, en het sociaal besef van Achilleus en Agamemnon, twee nietsontziende ego's die bij Homeros alleen aan zichzelf verantwoording verschuldigd zijn.
(Eerlijk gezegd: waar hij dit haalt weet ik niet, in de film hebben wij bitter weinig sociaal besef ontmoet bij de twee!(J.M.) )

Homeros is namelijk ook niet in zijn eerste anachronisme gestikt. De blinde bard, van wie we zo weinig weten, componeerde zijn gedichten rond 750 voor Christus, toen het schrift in Griekenland nog nauwelijks ontwikkeld was. Geschiedenis werd mondeling overgeleverd. Homeros had geen mogelijkheid om zijn beeld van het verleden te toetsen - als hij dat al gewild had.
Sterker nog: de dichter was zich helemaal niet bewust van de enorme cultuurbreuk die het gevolg was geweest van de ondergang van de (zogenaamd door Agamemnon en Menelaos bewoonde) Myceense paleizen in de twaalfde eeuw voor Christus. Hij schreef op wat er over het verre verleden bekend was uit de orale traditie. Een tijd die volgens moderne historici nog het meeste lijkt op de tiende en negende eeuw voor Christus.

Ga maar na: in de Myceense tijd werden adellijke doden niet verbrand maar begraven. Goden werden niet in tempels vereerd, en geen veldslag was te winnen zonder strijdwagens. In Homeros' tijd speelden die wagens geen rol meer in de oorlogvoering, maar de dichter wist dat ze ooit gebruikt waren. Dus liet hij - net als Wolfgang Petersen - zijn helden met de wagen naar het slagveld taxiën, waar ze gewoon te voet gingen vechten. (Opvallend is dat hij niet alleen strijdwagens -naar Egyptisch model- op het scherm brengt, maar ook schilden en wapenrustingen die afwijken van de klassieke op de vazen uit de 5de eeuw V.C (2), maar gebaseerd op de schaarse archeologische bewijzen (J.M.) )

Dat Homeros het ,,breedgebouwd Ilion'' afschilderde als een centrum van rijkdom en cultuur, zou je trouwens ook als een anachronisme kunnen beschouwen, aangezien de bloeitijd van de stad ruim duizend jaar eerder was; maar dit is veeleer dichterlijke vrijheid, die terecht is nagevolgd in de verfilming (1).

Maar veel ernstiger dan historische onjuistheden, vinden de criticasters, is de manier waarop Hollywood met Homeros op de loop is gegaan. Zoals Homeros maar een korte periode uit de Trojaanse Oorlog beschreef, zo hebben de filmmakers maar een klein stukje van de Ilias gebruikt. En daarin veroorloven ze zich ook nog eens de grofste vrijheden.

Om te beginnen zouden Petersen en de zijnen, om de preutse zieltjes in de Nieuwe Wereld te sparen, de homoseksuele verhouding tussen Achilleus en Patroklos onder het tapijt hebben geveegd. Daarnaast zouden de makers van Troy, om een romantische love angle te creëren, de gevoelens van Achilleus voor de beeldschone krijgsgevangene Briseïs overdreven hebben.

Ook van sommige andere hoekstenen van de Griekse mythologie is weinig overgebleven. Als Helena geschaakt is door de Trojanen, en Menelaos en Agamemnon de Grieken in een coalitie verzameld hebben, vaart de Griekse vloot zonder enig probleem uit. De beruchte episode in Aulis, waar Agamemnon zich gedwongen ziet om zijn dochter Ifigeneia te offeren in ruil voor een gunstige wind, is uit het verhaal verdwenen. Net als de optredens van de zwaarbeproefde zieneres Kassandra en de gedoemde priester Laokoon, die de Trojanen vergeefs proberen duidelijk te maken dat ze het houten paard beter niet de stad in kunnen slepen. En nog schokkender is het voortijdige einde van de Atriden: Menelaos sneuvelt in een gevecht met Hektor en Agamemnon krijgt een dolk van Briseïs in zijn hals wanneer hij haar tijdens de val van Troje probeert te overmeesteren (2).

Vooral dat laatste is niet slim van de scenarioschrijvers in Hollywood. De dood van Agamemnon ontneemt hun de mogelijkheid om na het succes van Troy een vervolgfilm te maken over de terugkeer van Agamemnon naar Mycene.

Wat die episode voor drama kan opleveren, bewees de toneelschrijver Aischylos met de Oresteia. In die trilogie uit 458 voor Christus wordt eerst Agamemnon vermoord door zijn vrouw Klytaimnestra, uit wraak voor zijn beslissing om zijn dochter te offeren; waarna de ontaarde echtgenote op haar beurt wordt doodgestoken door haar zoon Orestes, die een toneelstuk lang zal kampen met wroeging (3).
De scenaristen zijn dus een dief van hun eigen portfolio. Maar het gaat te ver om te zeggen dat ze de Griekse mythen verminkt of verkracht hebben. Per slot van rekening gingen de oude Grieken ook behoorlijk vrij met hun mythologie om.

Pieter Steinz, in: NRC Handelsblad, 29/05/2004


In onze bespreking waren wij ook al zo ver gevorderd als bovenstaande. Nog vlug twee dingen toevoegen:
- de dames in het gezelschap ergerden zich eraan dat Helena zowel als Briseïs toch wel bijzonder vlug door de knieën gaan voor de ‘mannelijke macho’s’, in casu Paris en Achilleus.

- In de film legt de regisseur subtiel de link naar Vergilius’ ‘Aeneïs’. Als de vluchtelingen de geheime gang induiken is er een jonge man in het gezelschap, die zijn oude vader meevoert. Paris vraagt hem hoe hij heet. Het antwoord is: “Aeneas.” Paris vertrouwt hem het befaamde zwaard van Troje toe, waarvan de legende zegt: “Zolang een Trojaanse hand het zwaard voert, is er een toekomst voor Troje.” Een vooruitwijzing naar de Romeinse stichtingslegende (4).

Didactische verwerking

Waarschijnlijk is Troy nu al vele jaren als forumfilm geprojecteerd in schoolverband en anders. Het lijkt ons nuttig enkele passages uit de Ilias te laten vergelijken met de film, of weglatingen op te sporen. In bovenstaande bespreking vind je heel wat materiaal.

Filmtaken

1. OBSERVATIETAKEN

1.1. Algemeen

Elk lid van de groep selecteert bij het kijken a) 2 sequenties waarin de knap gebruikte filmtaal indruk maakte. ( Beschrijf bij de groepsbespreking de plaats van de sequentie in het geheel van de film - Wat was er zo indrukwekkend: welke camerabeweging (close up ....?) ) en b) één sequentie waarin de muziek/de geluidsachtergrond bijdroeg tot het welslagen van het fragment.
Na de bespreking kiest de groep 3 voorbeelden uit a en 2 uit b om in het schriftelijk verslag uit te werken.

1.2. Historische beeldvorming

Kies één aspect dat

a) je iets leerde wat je nog niet wist/ dat je verbaasde/ dat afwijkt van wat je dacht over de behandelde periode of verhaal/ sterk verschilt van onze huidige opvattingen. Dit mag 'iets' zijn in verband met het materiële leven (kledij, voedsel, wapens, wijze waarop men reisde, baadde, bad... ) of in verband met de mentaliteit (omgangsvormen, verhouding man-vrouw...al helemaal niet moeilijk bij dit iconische verhaal!)

b) ondanks de afstand van .... eeuwen eigenlijk fundamenteel niet verschilt van onze huidige tijd of alleszins van hedendaagse gebeurtenissen.

Leg in de groepsbespreking de resultaten van je bevindingen naast die van de andere leden en geef ze weer in het schriftelijk verslag.

1.3. beeldtaal en filmmuziek

 
Troy bevat enkele schitterende voorbeelden van filmtaal, onder veel andere de langgerekte camerabeweging, vrij vroeg in de film, wanneer de Griekse vloot Troje nadert: van een indrukwekkend scherm vullend panoramisch zicht op een hele zee vol galeien, inzoomend tot het gezicht van Achilleus in close-up.

Laat bijvoorbeeld de wijze waarop Agamemnon getekend is in Troy vergelijken met enkele uitspraken van de oorlogsgod Ares in het schitterende: Ilios van Imme Dros (zo mogelijk).

Nota
De geesteshouding van de helden uit de Ilias, vooral Achilleus, leunt sterk aan bij die van de Keltische strijders uit het heroïsche Ierland.

"En wat ik zei is waar", zei Cathbad de druïde. "Gij zult faam verwerven en uw naam zal groot zijn, maar kort uw levensspanne."
"Daar bekommer ik mij niet om", antwoordde Cuchulainn. "Al zou ik maar één dag en één nacht op deze wereld mogen zijn, ik zou mij niet beklagen, zolang mijn roem en de lofzang op mijn daden maar zouden voortleven."

Uit de ‘Tain Bo Cuaingle’, Iers epos over de avonturen van de legendarische jonge held Cuchulainn, de Ierse Achilleus of Herakles.


Noten

1. De Donder, V., Troje, de machtigste mythe van Europa, Kapellen, Pelckmans, 1996.
Zie ook: Moorehead, C., De verloren schatten van Troje, Houten, Areopagus, 1996.

2. Voor militaire technieken en bewapening, zie: Conolly, P., Het Griekse leger, Aartselaar, Zuidnederlandse Uitgeverij,1978.

3. Zie: Rose Gronon, De ramkoning

4. Over Aeneas, zie:
Ed Franck, Aeneas en Dido.
Willy Spillebeen, Aeneas of de levensreis van een man
Irene Vallejo, Elyssa. Koningin van Carthago, Meulenhoff, 2024, 240 blz. – ook als e-boek.

Toemaatje

Steven De Foer in: De Standaard, 12/05/2004

Strijd der titanen (gedeeltelijk)

De snelvoetige Achilleus tegen de helmboswuivende Hektor: het duel op leven en dood tussen de helden van Griekenland en Troje was het hoogtepunt van de Ilias, en nu ook van Troy. Zeven opwindende minuten duurt het gevecht in de film, zeven volle dagen werd eraan gefilmd. Maar vóór dat kon gebeuren, trainden Brad Pitt (Achilleus) en Eric Bana (Hektor) acht weken lang vier uur per dag op de choreografie van dit gevecht, nadat ze al acht maanden hadden geoefend aan hun conditie en andere fysieke vereisten voor hun rollen.

,,Dat duel was de apotheose, maar de hele film was fysiek zwaar'', zegt Bana. ,,Acht maanden is niets te veel. Ik had nog nooit paardgereden, laat staan zonder zadel. We moesten leren vechten met het zwaard en spieren kweken. Het was loodzwaar, maar tegelijkertijd heel leuk. Een jongensdroom hé, zo'n heldenrol. Dat constante gehol door het hete zand in die sandalen was het ergste. Je bent echt heel gelukkig als je op het einde van zo'n draaidag vaste grond onder je voeten voelt.''

Het ultieme gevecht tussen de twee kampioenen werd eerst gedurende maanden voorbereid en uitgeprobeerd door stuntmannen. ,,Als je er als amateur aan begint voor de hele choreografie op punt staat en je die zelf ook goed hebt ingestudeerd, sla je elkaar een ongeluk'', zegt Bana. ,,Zelfs nu was het gevaarlijk, omdat we allebei minder goed en precies waren dan die stuntmannen waarmee we geoefend hadden. En toch mochten we ons niet inhouden, zeker niet tijdens de opnames. Als je zo'n gevecht uitvoert aan negentig procent van je mogelijkheden, ziet het er belachelijk uit. Een dag voor de eigenlijke opnames begonnen, keek ik naar video-opnames van onze krijgskunsten en ik sloeg in paniek. De stuntcoördinator zei toen tegen Brad en mij: het ziet er niet goed uit omdat je weet dat het niet voor echt is. Het mist intensiteit. Als je morgen niet tegen elkaar in het strijdperk treeft met een 'nu hak ik zijn hoofd eraf'-intensiteit, kun je net zo goed niet komen opdagen. Die raad hebben we allebei opgevolgd, en het leuke is dat door die grotere focus op dat vechten je vanzelf emotioneler en levensechter acteert.''

Bibliografie

Beperkte selectie. Deze lijst bevat alleen boeken (en films) die ik gelezen heb, goed & toegankelijk bevonden, bruikbaar voor belangstellenden en/of taken in het onderwijs, en vaak ook gerecenseerd. In dat laatste geval zijn de links naar de recensies aangebracht.

Lees a.u.b. zeker de twee artikelen op Histoforum Magazine rond het boek van Eric Cline Godendeemstering. Het catastrofale einde van de Late Bronstijd deel 1) en
Eric Cline, De Trojaanse oorlog, Amsterdam, University Press, 2015. – ook als e-boek.

Zie bij tweede bijdrage de uitvoerige bibliografie. Voor het stukje over de Trojaanse oorlog heb ik alles nagekeken wat ik hierover heb van de Ilias (stukgelezen schoolboek, Grieks met Nederlandse vertaling uit 1959 ernaast). Heb boek van dezelfde Cline over Troje doorworsteld (heeft mee opgegraven), tot Ilios van Imme Dros en Vic de Donder. Heeft me twee weken gekost!

Homeros’ Ilias, naverteld door Onno Damsté (Prisma 526), Utrecht/Antwerpen, 1960.

Homeros’ Odyssee, naverteld door Onno Damsté (Prisma 705), Utrecht/Antwerpen, 1969.

Caroline Moorehead, De verloren schatten van Troje, Houten, Areopagus, 1996, 272 blz.

Jo Claes, Griekse mythen en Romeinse sagen in woord en beeld, Antwerpen, Davidsfonds, 2010, 368 blz.

Van Oldenburg, F., Homeros ( Ilias en Odyssea), Retie, Kempische Boekhandel, 1959, 750 blz.

Stephen Fry, Troje. Amsterdam, Uitg. Thomas Rap, 2020, 432 blz. Lees fragment uit het boek.

Stephen Fry, Odyssee. Een hervertelling van het grootst epos aller tijden, Amsterdam, Uitg. Thomas Rap, 2024, 368 blz. – ook als e-boek.

De Donder, V., Troje, de machtigste mythe van Europa, Kapellen, Pelckmans, 1996, 176 blz..

Romans

Imme Dros, Ilios. Het verhaal van de Trojaanse oorlog, Amsterdam, Querido, 1999.

Rose Gronon, De Ramkoning. (Vlaamse Bibliotheek 23), Antwerpen, Houtekiet, 2003.

Gaston Van Camp, Grafikos, Averbode, Altiora, 1993.

Films

1177 BC: The Year Civilization Collapsed (Eric Cline) -1u 10-.

After 1177 and The Bronze Age Collaps The Rebirth of Civilisation (2020), gepresenteerd door Eric Cline – duur: 11 minuten.

Troy. De legende ontmanteld. History Channel & House of Knowledge - 2004 - 2 DVD's – Duur: ca. 5 u - Engels, Nederlandse ondertitels – Hier alleen DVD 2 bruikbaar: Troy. Unearthing the Legend.

Troy - Google Zoeken

Tips voor ruimere leereenheid

De film is vanzelfsprekend te lang om in zijn geheel te projecteren in lesverband. We hebben dat slechts twee keer kunnen doen: een keer voor leerlingen als forumfilm en één keer voor studenten Hoger Onderwijs in een vakoverschrijdend leereenheid Nederlands, geschiedenis, filmesthetica. De volledige film is eveneens enkele malen gebracht in lezingen voor historische boekenclubs, met bovenstaande bespreking als syllabus voor de cursisten. In alle gevallen met zeer aangenaam succes. br /> Meestal ga je enkele sprekende sequenties kiezen. Je kan vragen om een fragment uit te kiezen uit de film en dat alleen of met je groep opzoeken en vergelijken in een tekstgetrouwe uitgave van de Ilias. Verder kan je in de bibliotheek laten opzoeken wat er te vinden valt in betrekking tot de Ilias van tekstuitgaven, over jeugdboeken tot en met strips. Ook op YouTube zijn er voldoende. fragmenten te vinden.
Als studenten je komen vragen om de film mee naar huis te mogen nemen om in zijn geheel te bekijken met familieleden, dan weet je het wel.

TTroy kan 3 keer aan bod komen in het hele curriculum Voortgezet Onderwijs: in de lessen Griekse geschiedenis; een keer bij les Nederlands, wanneer sagen en legenden aan bod komen en nogmaals in de cursus over film esthetica (indien die tenminste op je programma staat).


Jos Martens, december 2024