Den ellendighen staet der Nederlanden

Lesmateriaal

Deze rubriek bestaat uit de volgende onderdelen:

Lesmateriaal op Periode

Het lesmateriaal op Histoforum is geordend op periode. Bij elk onderwerp staat een korte beschrijving en een indicatie van het niveau.

Lesmateriaal op Tijdvak

Het lesmateriaal op Histoforum is ook geordend op tijdvak.

Lesmateriaal van Anderen

Her lesmateriaal van derden is geordend op doelgroep. Dit overzicht is mogelijk niet actueel.

Den ellendighen staet der Nederlanden


Tijdens en direct na het twaalfjarig bestand werd er in de Nederlanden een schilderij (en prent) gemaakt, dat betrekking heeft op het optreden van Alva eind jaren zestig van de zestiende eeuw met als de titel: Afbeeldinghe van den ellendighen staet der Nederlanden, onder de wreede tijrannije van den Hertoghe van Alba. Dit schilderij, dat te zien is in de Prinsenhof in Delft, kun je goed gebruiken om de politieke verhoudingen in de Nederlanden in deze periode te illustreren.

Hieronder staat een beschrijving van het schilderij/de prent. De bijbehorende afbeeldingen staan op deze PowerPoint presentatie. Door op de prent te klikken wordt een vergrote afbeelding (op internet) geopend. Hetzelfde geldt voor het schilderij De Zielenvisserij.

  1. 1. Na de Beeldenstorm in 1566 werd Alva naar de Nederlanden gestuurd om de schuldigen te straffen. Op het schilderij zit hij in volle wapenrusting - met het gulden vlies om zijn nek - op de troon. Voor de troon ligt een (katholiek) kruisbeeld.  Naast de troon staat een spaarpot voor de twintigste- (op onroerend goed) en tiende (op roerende goederen) penning.De scepter is het symbool van zijn militaire macht. Alva heeft een lastbrief van Filips II in zijn hand. Boven zijn hoofd hangt zijn wapenschild.


  2. 2.Achter hem staat aartsbisschop Granvelle die, blijkens bijgaand gedicht, ambities
    op het pausschap heeft. Hij blaast Alva wraak en moordlust in.


  3. 3. Achter Granvelle staan de edelen die trouw zijn gebleven aan de koning. De honden zijn een symbool van trouw. 


  4. 4. Aan Alva’s linkerhand staan zijn raadgevers en helpers. Van links naar rechts: Juan de Vargas Mejia, voorzitter van de Raad van Beroerten, bisschop Maarten Rijthoven van Yperen,  Loys del RI, lid van de Raad van beroerten, broeder Cornelis uit Brugge, een fel verdediger van het katholieke geloof. De heer van Beckerseele, secreatris van Egmont (afgebeeld als ter dood veroordeelde). Wie de anderen zijn is niet bekend, mogelijk zijn zij ook lid van de Raad van Beroerten.


  5. 5. De 17 Nederlandse gewesten, voorgesteld als vrouwen. Zij zijn met kettingen vastgebonden aan Alva. Op de grond ligt een door Alva vertrapte omgekeerde Bijbel.


  6. Leden van de Staten-Generaal staan ‘verstomt’, met de vingers voor de mond en ‘verstaeckt’, dat wil zeggen monddood gemaakt. Ze kunnen zich niet meer bewegen.

  7. 6. Twee verscheurde oorkonden als symbool van het schenden van de privileges van de gewesten


  8. 7. Het bovenste deel van het schilderij biedt uitzicht op de Grote Markt in Brussel . Op de voorgrond een vijver vol bloed, waarin landvoogdes Margaretha van Parma  aan het vissen is. Margaretha werd in 1559 tot landvoogdes benoemd, maar stond onder grote invloed van kardinaal Antoine Perrenot Granvelle.


  9. 8. Tot de prominente gestraften behoorden o.a. Egmont en Hoorne. Een boog met uitzicht op de Grote Markt in Brussel, met rechts de onthoofding van Egmont en Hoorne en links de onthoofding van Diederik en Gijsbert Batenburg (ook genoemd Bronkhorst-Batenburg).


  10. 9. Op de achtergrond de verhoren en de martelingen door de inquisitie.

De Zielenvisserij

In 1614 schilderde Adriaen Pietersz. van de Venne het schilderij De zielenvisserij. Dit schilderij is gebaseerd op Mattheus 4:18-20 'Toen hij nu langs de zee van Galilea ging, zag Hij twee broeders, Simon, die Petrus genoemd wordt, en Andreas, diens broeder, een net in zee werpen; want zij waren vissers. En Hij zeide tot hen: Komt achter Mij en Ik zal u vissers van mensen maken. Zij nu lieten terstond hun netten liggen en volgden Hem.'

De oproep van Jezus werd meestal opgevat als een aansporing aan alle christenen om Jezus te volgen en andersdenkenden te bekeren. Van de Venne maakte van de 'Zielenvisserij' een allegorie op de godsdienstige situatie van zijn eigen tijd. Het zijn namelijk protestanten en katholieken die naar de zielen van de mensen vissen.

 
De zielenvisserij is een allegorie op de ijver van de religies tijdens het bestand. De rivier tekent de vanaf nu duidelijke scheiding tussen noord en zuid. Links de protestanten met de prinsen Maurits en Frederik Hendrik, Frederik V van de Palts, Jacobus I van Engeland en de jonge Lodewijk XIII van Frankrijk met zijn moeder Maria de' Medici. Op de voorgrond vissen de protestanten; hun netten zijn gemerkt met Fides, Spes en Caritas. Rechts de katholieken met aartshertogen Albrecht en Isabella, Spinola en paus Paulus V gedragen door kardinalen. Een bisschop met zijn priesters vist in het katholieke bootje naar mensen. 

Er zijn in het schilderij verschillende tekenen dat Van de Venne de protestantse zaak toegedaan was. De boom op de rechteroever is verdord, terwijl de boom de linkerkant in bloei staat. Het opschrift op deze boom, Psalm 1, benadrukt de protestantse superioriteit. De linkeroever wordt door de zon beschenen maar boven het katholieke kamp pakken zich donkere wolken samen. Oorspronkelijk waren de katholieke netten ook leeg. De mensen die nu aan katholieke kant gevangen worden, schilderde Van de Venne er later bij. Ze zijn in een veel lossere stijl geschilderd dan de rest van het werk.

Toelichting op psalm 1:
Bij de godsdiensttwisten tussen christenen onderling worden vaak bijbelteksten gebruikt om het eigen gelijk aan te tonen en de andere partij te verketteren. Psalm 1 leent zich daar goed voor: Psalm 1: De twee wegen. 'Welzalig de man die niet wandelt in de raad der goddelozen, die niet staat op de weg der zondaars, noch zit in de kring der spotters; maar aan des Heren wet zijn welgevallen heeft, en diens wet overpeinst bij dag en bij nacht. Want hij is als een boom, geplant aan waterstromen, die zijn vrucht geeft op zijn tijd, welks loof niet verwelkt; - al wat hij onderneemt, gelukt. Niet alzo de goddelozen: die toch zijn als kaf dat de wind verstrooit. Daarom houden de goddelozen geen stand in het gericht, noch de zondaars in de vergadering der rechtvaardigen, want de Here kent de weg der rechtvaardigen, maar de weg der goddelozen vergaat.'


De tekst 

Hier siet ghy Nederland den dwingheland geseten,
 
In wreedheyt meer vergryst als door den tyt gesleten:
 
Hier sit hy in syn throon met bloedich tuych verciert,
 
Van alle man geruft, van alle man geviert.


Granvelle blaest hem wraeck en moord-lust in de ooren,
 
En gheeft het loopend peerd met vollen toom noch spooren
 
Aen d'een een keyserdom (de boose Geest belooft),
 
Aen dees een Pauscken kroon te setten op syn hooft.


De landen ligghen (laes) geketent neer-gheboghen,
 
Van vryheyd, wet en recht, van alle macht ont-toghen,
 
Den Adel staet verstomt, de Staeten gantsch verstaeckt,
 
Zyn als door groot gewelt van blixems vier geraeckt.


Men bant, men spant, men brant, men moort aen alle houcken,
 
Men vischt in 'smensches bloed, men treed op Godes boucken:
 
O heylich vader-land, denckt doch aen desen tyd,
 
En segh, hoe wonderbaer heeft ons de Heer bevryt.


Contact

Voor vragen over het lesmateriaal kunt u contact opnemen met Albert van der Kaap.