Histoforum

laatste wijziging: 08-12-2013

Troy. De legende ontmanteld

History Channel & House of Knowledge - 2004 - 2 DVD’s – Duur: ca. 5 u - Engels, Nederlandse ondertitels - 13,95 euro. 

De titel van deze dubbel-DVD is misleidend en duidelijk bedoeld om een graantje mee te pikken van het commerciële succes rond de film Troy. Daarbij is “ontmanteld” een zwakke vertaling van het originele “unearthed” dat naar archeologische argumenten verwijst. Mij niet gelaten, want de kwaliteit van de twee onderdelen verdient alle promotie die ze kunnen krijgen. 

Hoofdst. 1: Rise and Fall of the Spartans - Duur: 1.30 u 

De eerste DVD heeft zelfs niets met Troje te maken, maar gaat over de Spartanen en de Griekse geschiedenis, bekeken vanuit Sparta. Je kunt het zien als één lange geschiedenisles, met commentaar door experts, opgefleurd door geacteerde scènes en dynamische overzichtskaarten, vergezeld van beelden die de behandelde plaatsen tonen in hun huidig uitzicht. De geacteerde scènes zijn historisch meer dan verantwoord en tonen heel aanschouwelijk veel details over bewapening, tactieken, veld- en zeeslagen, waarvoor je anders behoorlijk wat tijdrovend opzoekingwerk nodig hebt. Die details worden vaak met mondjesmaat aangebracht, wat voor de nodige spanningsopbouw zorgt in een uitzending zonder de sensatiezucht die televisie zo moeilijk lijkt te kunnen missen. Bijvoorbeeld: je ziet de Spartanen met hun lange haren, als hippies uit de Oudheid, lang voor je daarover iets meer verneemt. Nadeel is wel dat steeds dezelfde fragmenten hernomen worden, terwijl de historici in off screen hun commentaar geven. Die historici zijn voor het merendeel Amerikanen en een paar Engelsen, onder wie een prof uit Cambridge. Dit heeft het nadeel dat er vaak vergelijkingen getrokken worden naar Amerikaanse situaties of historische gebeurtenissen die elk schoolkind in de VS kent, maar niet in Europa. Die Amerikanen -je mag ervan denken wat je wil- hebben wel de gave om hun kennis plastisch te spuien, zonder dat het ooit in saaie pedanterie ontaardt. De leraar, die slechts fragmenten wil gebruiken, vergezeld van eigen commentaar, mag hier rustig een puntje of twee aan zuigen! 

Dit onderdeel start met de slag bij de Thermopylai. Onder de experts ook Steven Pressfield, auteur van De Poort van Vuur,  de beste historische roman die ik ooit over de Perzische oorlogen heb gelezen en waarvan je een heel behoorlijk bespreking vindt op deze website.  

In 480 v.C. sloegen de troepen van het Perzische Rijk, volgens Herodotos twee miljoen man sterk, een brug over de Hellespont en marcheerden Griekenland binnen. Xerxes was terug, om de nederlaag te wreken van zijn vader Darius, tien jaar eerder bij Marathon! In een wanhopige poging om de opmars van het vijandelijke leger te vertragen zond Sparta een elitekorps van driehonderd hoplieten naar de pas bij Thermopylai. Zeven dagen wisten de Spartanen, samen met hun bondgenoten, het gigantische leger tegen te houden. Tot zij uiteindelijk door verraad en overmacht overweldigd werden. Vanop zijn troon, hoog boven het strijdtoneel, volgde de Perzische koning Xerxes persoonlijk de gevechten. 

Het landschap is in de afgelopen 2500 jaar sterk van uitzicht veranderd. De zee heeft zich teruggetrokken en Thermopylai is niet langer de smalle engte die het in 480 voor Christus was. Ter herinnering aan de opoffering van de Spartanen en hun bondgenoten staan hier twee monumenten: het grote, moderne en een tweede, antieke. Het moderne bevat het antwoord dat Leonidas gaf op Xerxes’ eis dat de Spartanen hun wapens zouden neerleggen. Het bestaat uit slechts twee woorden: Molon labe, laat hij ze komen halen. Het antieke monument draagt de insriptie van de dichter Simonides: 

         vreemdeling, lees deze woorden en meld dan aan alle Spartanen

         dat wij hun laatste bevel hebben opgevolgd tot in de dood 

Bovenal licht de uitzending een tip van de sluier die reeds sinds de Oudheid over Sparta hangt. Ze verhaalt in detail over de opleiding van de Spartaanse hoplieten, de meest gevreesde beroepssoldaten van Hellas, de strakke organisatie van hun maatschappij die volledig en uitsluitend op oorlog was ingesteld en de moed van hun krijgslieden en vrouwen. Zij laat ons begrijpen hoe de Spartanen konden opstijgen tot die vreemde vorm van heldenmoed, die zo ver afstaat van onze eigen tijd. Voor hen was het eenvoudig “je gewone taak uitvoeren in ongewone omstandigheden”.  

Het relaas van de opleiding en de veldslagen staat ver af van de idealistische heldenverering die je zou verwachten na je geschiedenislessen. Het is een relaas van zweet en bloed in vreselijke gevechten van man tegen man, waarbij speren en zwaarden de tegenstander openrijten. Van structurele wreedheid ook, waarbij jonge Spartaanse elite-eenheden periodieke nachtelijke moordpartijen aanrichtten onder de heloten om er de schrik en onderdanigheid in te houden. 

De uitzending slaagt erin een maatschappij en een mentaliteit voor ons tot leven te wekken en te ontdoen van meer dan tweeduizend jaar mythevorming. 

Didactische verwerking 

Dit deel is vermoedelijk te lang om in zijn geheel in een klas te projecteren. Toch kunnen fragmenten benut worden in de lessen Griekse geschiedenis voor de eerste graad. Aan te raden bijvoorbeeld is de slag bij Thermopylai. Laat die vergelijken met het fragment in De poort van vuur van Pressfield, hoofdstuk 24, p. 259, de eerste botsing bij Thermopylai met het detachement Meden:

“Broeken! Ze waren gekleed in broeken. Wijde paarse broeken, bloezend tot onder de knie, met daaronder kuitlaarzen van hertenvel of een ander, kostbaar gelooid materiaal.”

Bij dit boek vind je op deze website ook interessant aanvullend materiaal. Wanneer je het thema “held” uitvoeriger wil behandelen, verwijzen we naar het artikel “Hellas via jeugdboeken” waarbij je dan je boekenkeuze aanpast aan de leeftijd van het publiek. Geschikt zijn (voor de Griekse Oudheid) “De ramkoning” van Rose Gronon, “Aeneas of de levensreis van een man” van Willy Spillebeen en “Medea” van Ed Franck. Minder ervaren lezers kunnen Aeneas en Dido lezen, eveneens van Ed Franck.

- Voor militaire technieken en bewapening, zie: Conolly, P., Het Griekse leger, Aartselaar, Zuidnederlandse Uitgeverij,1978. De behandeling van het beschreven tijdvak begint op p. 24, met een grote schildering van Leonidas’ laatste aanval. Ook de slag bij Salamis, de bouw van de triremen en de maritieme tactiek krijgen behoorlijk wat aandacht. 

En waarom niet vakoverschrijdend samenwerken met Engels? Je kunt de ondertitels weglaten. Het Engels is vrij eenvoudig en gemakkelijk verstaanbaar, zeker als je vooraf een lijstje woordenschat met archeologische termen bezorgt. 

Hoofdst. 2. Tides of War. Duur: 1.30 u. 

Start met de slag bij Plateaea, waarmee het vorige onderdeel eindigde. 

Dan krijg je een volledig overzicht van de hele verloop van de Peloponnesische Oorlogen tot en met Epaminondas en de opkomst van Thebe, die tevens Sparta reduceerde tot een ‘historisch themapark zonder verdere impact op de Griekse geschiedenis.’ Wat blijft is een mythe van strenge discipline, militaire training en opoffering van het individu aan de gemeenschap, die doorheen de eeuwen inspirerend heeft gewerkt, vooral tijdens de Franse Revolutie en in de 20ste eeuw... onder Hitler. Ook hier zul je voor klasgebruik slechts enkele fragmenten kunnen selecteren. 

Tweede DVD 

Troy. Unearthing the Legend. 

Hoofdstuk 1. The Odyssey of Troy. Duur: 45 minuten. 

“Wie zou zich Ilios herinneren als er geen oorlog om was gevoerd? Niemand. Zonder mij (Ares god van de oorlog) was de stad begraven onder modder en tijd, een slordige hoop verspreide steenklompen zonder naam of geschiedenis. Geen zanger had een regel vuilgemaakt aan de weidse pleinen, prachtige paleizen of onneembare muren van het grote Ilios in het rijk van Troje. De beschaafde wereld wemelde van steden met pleinen, paleizen en muren. Ze zijn roemloos ten onder gegaan, zonder slag of stoot.

Pas toen de vlakte tussen de stad en de zee een akker voor dode helden was geworden begonnen er dichters te zingen over het brede Ilios, het winderige Ilios, het heilige Ilios, het rijke Ilios, stad van de mooie paarden.” (Imme Dros, Ilios. Het verhaal van de Trojaanse oorlog, Amsterdam, Querido, 1999, p. 8.) 

Eerst wordt het verhaal van de Trojaanse oorlog opnieuw verteld, weer voornamelijk bij monde van specialisten en geïllustreerd met afbeeldingen uit alle tijdperken, van het oude Griekenland over Middeleeuwen tot aan onze tijd. Interessant aan een DVD is dat je elke afbeelding naar hartelust kunt stilzetten en rustig bekijken op diakwaliteit. 

Na het epos volgt de vraag: feit of fictie? Eerst worden de archeologische bewijzen geanalyseerd, telkens in de bredere context van de betreffende historische periode, die in de Ilias meestal nauwelijks of niet aan bod komt.

En dan verschijnt de door Homeros bezeten miljonair-archeoloog Heinrich Schliemann op het toneel, die in 1871 begint te graven en in 1873 de fameuze schat van Priamos ontdekt en stiekem Turkije uitsmokkelt. Het relaas is ditmaal geïllustreerd met de gravures uit de werken van Schliemann en de foto’s, waarvan hij er veel zelf heeft genomen. 

Hoofdstuk II: The Ancient Gold of Troy. Duur: 45 minuten. 

Het verhaal begint ditmaal met de inname van Berlijn in 1945 en de spoorloze verdwijning van de schat van Schliemann. Het is opgebouwd als een detectiveverhaal, wanneer twee Russische studenten in het Poesjkinmuseum toevallig op archiefmateriaal stoten dat klaar stond voor de papiermolen en waaruit blijkt dat de Russen in 1945 drie kratten vol goud uit Berlijn weghaalden. 

Dan wordt de biografie van Schliemann uit het eerste hoofdstuk nog eens overgedaan, ditmaal meestal met nagespeelde beelden. Ondertussen krijgen we de kans om de topstukken van de schat uitvoerig te bewonderen, zoals ze tegenwoordig in het Poesjkin worden tentoongesteld, weer met de kans om het beeld stil te zetten en rustig te bekijken. 

Boeiend voor geïnteresseerden, te lang voor de klas. Maar ook hier weer zijn sequenties meer dan bruikbaar in lessen geschiedenis, Grieks of antieke cultuur. 

Voor didactische tips en aanvullende documentatie, zie bij de film Troy