Histoforum

laatste wijziging: 11-08-2012

Speer und Hitler

Duitsland, 2005 - speelduur: 270 minuten - dvd- Duits gesproken, Nederlandse ondertitels.

Genre: docudrama, biografie, schildering van de tijdgeest.

Tijd en ruimte: Duitsland 1933 - 1981.

Regie: Heinrich Breloer.

Acteurs: Tobias Moretti (Hitler); Sebastian Koch (Albert Speer); Dagmar Menzel, Susanne Schäfer; Axel Milberg.

Compositie van authentieke opnames en nagespeelde reconstructies.

Inhoud 

Speer und Hitler is een opmerkelijk driedelig docudrama over Albert Speer, de megalomane lievelingsarchitect en later bewapeningsminister van Hitler. Aan de hand van gereconstrueerde scènes, archiefbeelden en interviews wordt een beeld geschetst dat toch wel sterk afwijkt van de mythe van de 'gentleman-nazi' die Speer na de oorlog zelf zorgvuldig opbouwde. De reeks werd geschreven en geregisseerd door Heinrich Breloer, die in 2001 de soortgelijke, alom geroemde en met een Emmy bekroonde reeks over de familie Mann maakte (Die Manns, ein Jahrhundertroman). De befaamde Duitse literatuurcriticus Marcel Reich-Ranicki noemde Speer und Er (zoals de reeks oorspronkelijk heette) 'een film die Duitsland zal veranderen'. 

Mythe en realiteit 

Albert Speer (1905 - 1981) vormde de derde generatie uit een familie van architecten en bouwmeesters. Hij studeerde dan ook zelf voor architect. In 1931 werd hij lid van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterspartei (NSDAP). Hij kreeg enkele kleine decoratieve opdrachten van de partij, maar nadat Hitler aan de macht was gekomen en Speer persoonlijk had ontmoet, kende zijn carrière een steile klim. Hitler zag in Speer een zielsverwant voor zijn grootschalige plannen om Berlijn om te bouwen tot Germania, een volledig nieuwe hoofdstad voor het Duizendjarige Duitse Rijk. De twee werden zelfs echte vrienden. Toen de oorlog uitbrak verdwenen de bouwplannen en maquettes naar de achtergrond. Maar zoals de speelfilm Der Untergang (2005) correct toont, behield Hitler ze in de Rijkskanselarij tot ze vernietigd werden door de Russische beschietingen in april 1945. 

Na het plotse overlijden van bewapeningsminister Fritz Todt (1942) vroeg Hitler aan Speer om diens functie over te nemen. Speer deed dat met veel overgave en talent. Ondanks de kerende oorlogskansen slaagde hij erin de productiemachine in stand te houden en - met veel uit de bezette gebieden ingevoerde dwangarbeiders - zelfs uit te breiden. Volgens sommigen heeft het succesvolle 'bevoorradingsmanagement' van Speer de oorlog met een jaar verlengd en zo honderdduizenden of misschien wel miljoenen extra mensenlevens gekost. 

Tegen het einde van de oorlog en tijdens de Nürnbergprocessen keerde Speer zich af van Hitler en de nazi's en kroop hij in de rol van de visionaire architect, de kunstenaar, de loyale maar apolitieke technocraat, de gentleman-nazi die gewoon maar zijn opdracht had vervuld, misschien wel betrokken, op zijn hoogst mede verantwoordelijk, maar zeker niet schuldig. Hij zou ook niet op de hoogte zijn geweest van de concentratiekampen en de uitroeiing van de joden. 

Speer werd op 1 oktober 1946 tot 20 jaar cel veroordeeld. Tijdens die jaren schreef hij dagboeken en memoires waarin hij zijn eigen mythe verder uitbouwde en cultiveerde. Na zijn vrijlating in 1966 werden die boeken met veel succes gepubliceerd. Zijn "ich habe es nicht gewusst"-houding werd als het ware een rolmodel waar een hele generatie Duitsers zich maar al te graag bij aansloot.

Docudrama

Nürnberg 1945. Albert Speer wordt uit zijn cel gehaald en krijgt de aanklacht tegen hem wegens oorlogsmisdaden te horen. Terwijl de tekst in het Engels wordt voorgelezen, vertaalt een tolk simultaan in het Duits. Dit is tekenend voor het streven naar authenticiteit dat het hele programma kenmerkt.

In de eerste aflevering van Speer und Hitler (Germania - Der Wahn) zien we hoe Albert Speer (Sebastian Koch, Die Manns, Staufenberg, Napoleon) zich eind 1945 in zijn cel in Nürnberg samen met zijn advocaat voorbereidt op zijn proces. In gedachten herinnert hij zich zijn 'vriendschap' met Adolf Hitler (Tobias Moretti) en hun plannen om heel Berlijn af te breken en de nieuwe wereldmetropool Germania te bouwen. Wij zien Hitler herhaaldelijk aantreden als een sympathieke charmeur, onder andere bij de eerste ontmoeting met de vrouw van Speer op een receptie: “Uw man zal bouwwerken bouwen zoals ze in 4000 jaar niet meer gebouwd zijn.” Op het vlak van architecturale grootheidswaan begrepen de twee elkaar blijkbaar zeer goed. Als Speer Hitler de maquette toont van het Olympisch stadion voor de spelen van 1936, maakt hij de vergelijking met het Circus Maximus in Rome: “Daar konden 150.000 toeschouwers in, hier 500.000.” Waarop Hitler hem toevoegt: “Je hebt me tot in het diepste van mijn ziel begrepen, Speer, jij bent een genie!” 

Ook de beroemde filmregisseuse Leni Riefenstahl (1902 - 2003) spreekt positief over Speers vrouw: “Zij stond 100% ten dienste van haar man.” Wat voor nazi’s zowat het hoogste ideaal van een Duitse vrouw was. Riefenstahl en Speer bewonderden elkaar, reeds voor zij elkaar leerden kennen. Het was Speer die haar op het idee bracht om alle schijnwerpers van de Luftwaffe in te zetten voor de partijdag in Nürnberg. 

Van de deportatie en uitroeiing van de joden, en van de misdaden aan het Oostfront, daarvan wist hij niets, herhaalt hij. Ondertussen brachten zijn vrouwen zijn kinderen een groot deel van de oorlog door in Hitlers buitenverblijf op de Obersalzberg in Berchtesgaden. In gesprekken met drie van de zes kinderen Speer (Albert Jr., Hilde en Arnold) zien we hoe zij de oorlog beleefden, hoe hun vader en de Führer voor hen haast even vertrouwde, doch vaak afwezige figuren waren en hoe het beeld dat ze hebben van hun vriendelijke en liefhebbende vader botst met wat ze later hebben vernomen over zijn andere ‘rol’ als rijksminister.  

De tweede aflevering, Nürnberg - Der Prozess, begint met een film over de gruwel van de concentratiekampen die als bewijsmateriaal wordt getoond op het Nürnbergproces. Daardoor en door de openbare aanklacht bezint Albert Speer zich over zijn verantwoordelijkheid tijdens de oorlog. Via zijn advocaat weet hij bij zijn nog altijd trouwe secretaresse dossiers vast te krijgen voor zijn verdediging (en later voor zijn memoires). Hij keert zich af van Hitler en de nazi's, werkt volop mee aan het proces en praat zijn oude partijgenoten, zoals Fritz Sauckel, letterlijk aan de galg. Zo jaagt hij de andere beklaagden tegen zich in het harnas, maar krijgt hij de sympathie van hoofdaanklager Robert Jackson, de pers en de publieke opinie. Hij presenteert zichzelf met veel succes als een charmante gentleman, architect en kunstenaar die door de omstandigheden in de rol werd gedwongen van oorlogstechnocraat. Maar hij ontkent telkens en telkens weer op de hoogte te zijn geweest van de concentratiekampen en andere wreedheden. En als hij het als vriend en minister van Hitler niet wist, hoe had het gewone Duitse volk het dan kunnen weten? Die stelling gaat erin als zoete koek. Maar de werkelijkheid was anders, zo blijkt uit documenten en nieuw bewijsmateriaal waarmee Breloer aantoont dat Speer wel degelijk betrokken was bij de deportatie van de joden uit Berlijn, zijn eigen machtscentrum, en bij de bouw van het arbeidskamp Dora-Mittelbau, waar de V2-raketten werden geproduceerd. Als die informatie eerder was bekend geraakt zou dat alleen al op het Nürnbergproces Speers doodvonnis hebben betekend. Nu werd hij tot nauwelijks 20 jaar gevangenisstraf veroordeeld. 

De derde aflevering, Spandau - Die Strafe, speelt zich grotendeels af in de Spandaugevangenis. Het 19^de eeuwse gebouw in het centrum van Berlijn staat leeg, op één vleugel na, waar in zeven cellen de zeven nazi-kopstukken zitten die op het Nürnbergproces niet ter dood zijn veroordeeld: Baldur von Schirach (hoofd van de Reichsjugend), Karl Dönitz (marinebevelhebber en door Hitler als zijn opvolger aangeduid), Konstantin von Neurath (bestuurder van Bohemen en Moravië), grootadmiraal Erich Raeder, Walter Funk (voorzitter van de Reichsbank), Rudolf Hess (tot zijn vlucht naar Engeland in 1941 de plaatsvervanger van Hitler) en, in cel nr. 5, Albert Speer. Tijdens zijn twintig jaar gevangenisstraf ontwikkelt Speer overlevingstechnieken en bereidt hij zijn terugkeer naar het gewone leven voor. Hij schrijft veel, probeert in naar buiten gesmokkelde briefjes het leven van zijn vrouw en zijn kinderen te regelen en neemt alweer een nieuwe 'persona' aan: die van intelligente, begrijpende man van de wereld en bestseller-auteur. In zijn memoires distantieert hij zich van Hitler, demoniseert en ridiculiseert hem, terwijl hij zelf ver boven al dat politieke gewoel stond. Aanvankelijk krijgt hij alleen bezoek van zijn vrouw. In de zeer banale gesprekken over alledaagse onderwerpen probeert Speer nog steeds de heer des huizes te spelen, die zijn hulpeloos vrouwtje op allerlei terreinen richtlijnen moet geven. Later komen ook zijn kinderen, telkens slechts een per keer (meer mocht niet). Ook deze gesprekken zijn van een ontstellende banaliteit. Verder dan vragen naar schooluitslagen en gedrag komt hij niet.

Speers vrienden blijven hem al die jaren trouw steunen, hem en zijn familie. Ze zullen er later niet voor beloond worden!

Ondertussen voltrekt zich buiten de muren van de Spandaugevangenis het 'Wirtschaftswunder': West-Duitsland herstelt zich vliegensvlug van de materiële catastrofe. Speers kinderen helpen daar volop aan mee, als arts, politicus, architect, wetenschapper en ingenieur. Maar het geestelijke trauma blijft, zo blijkt uit de gesprekken met drie van hen: tegenstrijdige gevoelens over hun vader, vermoedens en twijfel, het verlangen te weten en tegelijk de neiging om dingen te verdringen en de andere kant uit te kijken. 

(Met dank aan de persdienst van de VRT)

Bespreking

De productie van Speer und Hitler (origineel: Speer und Er) heeft 12 miljoen Euro gekost. Er werd vier maand gedraaid voor de nagespeelde scènes, met liefst 160 sprekende rollen (waaronder zowat alle bekende nazi-kopstukken) en 2100 figuranten. De opnames gebeurden op locatie, o.a. in Berchtesgaden, in de Harz, in Nürnberg, in de tuin van de Spandaugevangenis. Daarnaast werden in de studio's werkelijkheidsgetrouwe reconstructies gebouwd van o.a Hitlers gigantische werkkamer in de nieuwe Rijkskanselarij, van de gerechtszaal in Nürnberg, de Führerbunker in Berlijn, het gevangenisgebouw van Spandau, tot en met een indrukwekkend model van Speers ontwerp voor de "Welthaupstadt Germania". Heinrich Breloer werkte jaren aan de voorbereiding van de serie, bestudeerde de 20.000 bladzijden van Speers dagboeken, en sprak honderden uren met historici, analisten, getuigen, en ook met drie van Speers kinderen (Albert Speer jr., Hilde en Arnold).

Het resultaat is een indrukwekkend document dat zestig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog de mechanismen van misdadige immoraliteit, laffe ontkenning en schaamteloos bedrog op een pijnlijke manier aan het licht brengt. In Duitsland werd de reeks bekeken door zo'n 7 miljoen mensen. Nog terwijl de serie liep, dook nieuw bewijsmateriaal op waaruit blijkt dat Speer op de hoogte moet zijn geweest van de gebeurtenissen in Auschwitz. Dat heeft zijn impact op de film. Bij het begin staat de regisseur zeer positief tegenover Speer. Naarmate die nieuwe gegevens bekend raakten, heeft hij ze geïntegreerd, samen met de getuigenis van zijn trouwe vrienden, over de manier waarop Speer hen na zijn vrijlating heeft genegeerd.

Speer und Hitler zorgde ook voor een vernieuwd debat over de schuldvraag van het Duitse volk en de manier waarop daar de voorbije zestig jaar mee werd omgegaan. 

Didactische tips 

Wegens zijn lengte kun je de dvd uiteraard niet in zijn geheel projecteren. Fragmenten zijn natuurlijk wel bruikbaar. Kies bijvoorbeeld voor sequenties die de hoogmoedswaanzin van het regime en/of de verhouding Hitler - Speer weergeven. Voor het eerste adviseren we twee fragmenten met maquettes: die van het Olympisch stadion voor de spelen van 1936 en die met de reusachtige maquette van “Welthaupstadt Germania.” (Bij die laatste kun je even verwijzen naar de briljante wijze waarop de regisseur dit in beeld heeft gebracht.)

Voor het tweede adviseren we de passage die vertrekt van een foto uit Speers memoires met Hitler en Speer op een bank, afwisselend gevolgd door nagespeelde scènes en interviews met zijn kinderen. Het docudrama is een schoolvoorbeeld van de evolutie in het genre, maar ook van het gevaar voor verwarring bij de kijkers door de gebruikte methodes.

Vraag aan de leerlingen (en eerst aan jezelf): hoe kun je de authentieke beelden onderscheiden van de nagespeelde? Wat is het verschil met een echte documentaire? Met een volledige speelfilm.

Als je deze film zou aanwenden in een ruimere leereenheid rond fascisme en Tweede Wereldoorlog adviseren wij eerst op deze site de volgende bijdrage te lezen: Myriam Paquet & Jos Martens, Tweede Wereldoorlog. Een multimediale vakoverschrijdende leereenheid Nederlands - geschiedenis (esthetica) - 4^de - 6^de jaar.  

Boven gaven wij een suggestie over de beeldregie. Er zijn heel wat meer uitstekende voorbeelden te vinden. Laat beslist ieder individueel de opdrachten uitvoeren van Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingsmodel.

Ondertussen zijn er reeds veel meer films en romans beschikbaar op deze en andere websites. De werkgroepjes hebben dus nu heel meer keuze. Zie bijvoorbeeld ook: Bart van de Bosch, ‘Ik weet nu wat een gretto is. De representatie van de Tweede Wereldoorlog in jeugdliteratuur. (PDF-formaat)

Laat ook de volledige lijsten romans en films nakijken op deze site en die van de VVLG om de keuze nog meer ‘voor elk wat wils’ te maken. 

Speer und Hitler kun je laten gebruiken, samen met bijvoorbeeld Hitler een balans of met de paar sequenties uit Der Untergang waarin Speer optreedt. 

Jos Martens