Histoforum
laatste wijziging: 09-07-2011
Battle of Britain
Gr. Britt., VS 1969 - 2 DVD’s (2004) ca. 127 en 101 minuten - originele versie: Engels, Duits, Frans, Pools - ondertitels in 11 talen, waaronder Nederlands.
Genre: oorlogsfilm.
Tijd en ruimte: Frankrijk, Engeland, Duitsland, mei - september 1940.
Producer: Harry Saltzman.
Regie: Guy Hamilton
Acteurs: Michael Caine; Trevor Howard; Curt Jurgens; Kenneth More, Laurence Olivier; Christopher Plummer; Susannah York e.a.
Inhoud
Mei 1940. De pletwals van Hitlers Blitzkrieg rolt onweerstaanbaar over
België en Frankrijk. De Engelse Hurricane-eskaders zijn niet opgewassen
tegen de zwermen Duitse Messerschmitts, Heinkels en Stuka’s.
Luchtmaarschalk Dowding weet Churchill te overhalen om niet de hele
luchtmacht in de waagschaal te stellen in Frankrijk: dat zou
Groot-Brittannië onverdedigd achterlaten. Weldra volgt de ineenstorting
van de Fransen en de evacuatie van het Britse expeditieleger via
Duinkerken. “De slag om Frankrijk is voorbij; de slag om Engeland kan
beginnen.” (Churchill)Gelukkig krijgen de Engelsen enkele weken respijt vooraleer Görings eskaders het Kanaal oversteken. En gelukkig hebben zij een geheim wapen, dat de tegenstanders al op grote afstand kan ‘zien’ aankomen: radar.
Afwisselend maken we kennis met een aantal piloten aan beide zijden, die we van naderbij zullen volgen. (Als is het niet steeds zo duidelijk wie wie is. Alleen de bevelhebbers, zoals Göring en Dowding kregen hun echte namen. De piloten dragen pseudoniemen, omdat in hun persoon de avonturen van een aantal anoniem gebleven luchthelden is gecondenseerd. Zo was de arrogante Duitse piloot, die Göring in de gordijnen jaagt door om Spitfires te vragen, in werkelijkheid Adolf Galland, de beroemde ‘ace’ en latere generaal.)
De piloten aan beide zijden hebben meer gemeen dan zij zelf beseffen: de branie, de zwierigheid die de doodsangst moeten maskeren. En de korte levensverwachting!
Göring heeft de Führer bezworen dat zijn Luftwaffe de Britten op de knieën zal krijgen en zo Operatie Zeeleeuw, de invasie van Engeland mogelijk maken. En een aantal keren ziet het er inderdaad naar uit dat hij gelijk krijgt. Op een bepaalde dag zijn alle vliegklare Engelse jachtvliegtuigen in de lucht, zonder enige tactische reserve! De Duitsers schieten de vliegtuigen sneller neer dan ze kunnen geproduceerd worden en het tekort aan piloten bereikt een dramatisch dieptepunt. Uit noodzaak zet het commando met tegenzin Poolse piloten in; Tsjechen, Nederlanders en Belgen zullen vlug volgen.
Als alles verloren lijkt, wijzigen de Duitsers plotseling hun tactiek. Op 24 augustus 1940 werpt een enkele verdwaalde Duitse bommenwerper zijn dodelijke last per vergissing af op Londen. Churchill reageert onmiddellijk en reeds de volgende nacht vallen de eerste bommen op Berlijn. Tot grote woede van Hitler. Die zweert een overvloedige wraak en de Duitsers verplaatsen hun acties van de militaire doelwitten naar Londen en andere grote steden voor wekenlange dagelijkse terreurbombardementen. Een ramp voor de burgers, maar een ongelooflijke opluchting voor het luchtvaartcommando, dat respijt krijgt om de gedunde effectieven aan manschappen en vliegtuigen aan te vullen.
Op 15 september stelt Hitler Operatie Zeeleeuw uit; op 17 september last hij de invasie af. Voorgoed.
“Nooit in de loop van de menselijke geschiedenis hadden zovelen zoveel te danken aan zo weinigen!” (Winston Churchill)
Bespreking
Zoals zo vaak, laat de droge bespreking hierboven de film geen recht wedervaren. De hele heroïsche strijd is filmisch knap op het doek gebracht, soms zelfs met een bedrieglijke poëzie, waar het de luchtgevechten betreft. (Maar dit element vind je terug bij alle beschrijvingen van overlevende piloten: de schoonheid van het vliegen, het dodelijke van het gevecht.)
Ook de Duitse aanvalstactiek en de hele Engelse organisatie van de verdediging is zeer handig aangebracht, zonder pedant of saai te worden: in de vorm van instructies voor de piloten en korte commentaar terwijl de plotters (of liever: plotsters) met croupierharken hun vlaggetjes verplaatsen over een reusachtige kaart. Vergeleken met de uitvoerige beschrijving in een boek (bijvoorbeeld dat van Len Deighton*) zegt één beeld inderdaad meer dan honderd woorden. Wat opvalt, is de onwezenlijke rust en ijzige kalmte in de Engelse ‘operationrooms’, ook tijdens de meest kritieke fasen van de luchtslag. De sfeer van de hele ‘Blitz’, zoals de Engelsen de Battle noemen, is zeer goed weergegeven, maar moeilijker in een recensie te vangen dan blijkbaar in de film.
Voor de hoofdrolvertolkers stonden werkelijk bestaande piloten model, hoewel duidelijk heel wat belevenissen van veel verschillende mensen gecondenseerd zijn in een kleiner aantal. Door families van de militairen en burgers te volgen krijgt de menselijke kant meer gewicht. De film terugzien na minstens twintig jaar viel eigenlijk erg mee. Indertijd vond ik de romantische verhouding tussen enkele hoofdpersonen ongepast commercieel tussen de oorlogsfeiten in gewrongen. Daarentegen, nu viel me ook dat aspect erg mee.
Historische betrouwbaarheid: de tweede DVD
In psychologisch opzicht was de Slag om Engeland doorslaggevend voor het verloop van de oorlog. De Duitsers waren dan toch blijkbaar niet onoverwinnelijk!
‘The Battle’ heeft vanaf begin tot de verbeelding gesproken. Reeds tijdens de oorlog was de luchtslag een voorwerp van nationale trots voor de Engelsen; iets waaraan zij zich vastklampten in de duistere jaren vol offers daarna.
In een tijd toen er nog geen computeranimaties mogelijk waren, was het draaien van een dergelijke film vooral een moeilijke technische klus. Het reconstrueren van een commandocentrum of de slaapplaatsen in de ondergrondse, tot daar toe. Maar waar voldoende aantallen Engelse en Duitse vliegtuigen te vinden voor geloofwaardige luchtgevechten? Documentaires over het draaien van een film, ‘the making of’, waren in 1968-1969 eveneens ongebruikelijk. Maar de producenten waren er zo van overtuigd dat ze een belangrijke historische film maakten, dat ze alle fasen van de productie in beeld brachten. Trouwens, dat besef van mee te werken aan een historisch monument, bleef niet tot hen beperkt: een plejade sterren, onder wie de toen al legendarische Shakespearevertolker Laurence Olivier verdrong zich om te mogen meespelen voor een fractie van hun normale gage!
1. The Battle for the Battle of Britain - Duur: 50 minuten
Opgevat als een mengeling van een ‘making of’ en een geschiedenisles.
De beelden van de productie worden afgewisseld met interviews met filmmensen en historische figuren. Zo hoor je een authentieke toespraak van Churchill bij beelden uit de film. De echte luchtmaarschalk Dowding, toen 86 en een invalide in een rolstoel, brengt een bezoek aan de set, waar zijn bureau is nagebouwd. Dit is in beeld gebracht met regelmatige overgangen naar zijn filmpersonage in actie.
Je krijgt eveneens een interview met de echte Milch, Görings tweede man als generaal-inspecteur. Je ziet hem in de film op inspectie vooraleer de ‘Battle’ begint. Milch, na de oorlog voor een aantal jaren in de gevangenis beland, vertelt dat hij onmiddellijk wilde oversteken na de val van Frankrijk -daarin werd hij gevolgd door een aantal Duitse toppiloten- maar Göring en Hitler opteerden eerst voor een rust- en voorbereidingspauze.
Een ander stel opmerkelijke adviseurs voor de film zijn Stanford Tuck en Adolf Galland. Beiden al legendarisch tijdens de Battle, beiden topschutters. Alleen vocht de eerste aan Engelse zijde, de tweede bracht het op zijn dertigste tot Generaal aan Duitse zijde en tot bevelhebber van de luchtmacht in Frankrijk. Na de oorlog werden zij vrienden. ( ‘Lucky’ Tuck, Brits topschutter tijdens de ‘Blitz’ met 29 overwinningen op zijn naam, werd in januari 1942 neergehaald boven Frankrijk. In zijn autobiografie verhaalt hij hoe hij door Galland en de andere Duitse piloten zeer hoffelijk werd ontvangen*)
Waar de vliegtuigen vinden? Het werd een zoektocht van twee en een half jaar. De Spaanse luchtmacht gebruikte in 1968 nog Heinkel-bommenwerpers en Messerschmitts voor de opleiding van haar piloten. Dus werd een aantal luchtgevechten in Spanje opgenomen, met de beste Spaanse instructeurs als piloten achter de stuurknuppel. Spanje leverde tevens een groot aantal figuranten voor het ‘Duitse’ leger.
Om aan voldoende vliegtuigen te raken werden de filmmakers nogal eens gediend door het toeval. Zo kocht een amateur een gebruiksklare Spitfire. Hij leende hem uit op voorwaarde dat hij hem zelf mocht vliegen. Ook andere fanatieke amateurs leverden toestellen. Hoe groot het probleem was, besef je pas als je weet dat er in 1968 wereldwijd nog slechts zes vliegklare Hurricanes overbleven en slechts één enkele zielige Stuka. Voor de opnames van Stuka-aanvallen in Frankrijk en op de Engelse radartorens, bij het begin van de Slag, werden derhalve noodgedwongen radiogestuurde modellen en miniaturen van torens en hangars gebruikt. De opnamen van de luchtgevechten, georchestreerd als een minutieus ballet, werden geleid vanuit een tot vliegend cameraplatform omgebouwde B 25 bommenwerper, met een hele reeks camera’s in plaats van geschutsposten.
2. Authenticity in the Air - 22 minuten 30’’
Loopt grotendeels parallel met het vorige onderdeel. Veel opnamen geschiedden in Spanje; dan werden de vliegtuigen overgevlogen naar Engeland, onder andere voor sequenties boven de herkenbare monumenten van Londen. Daarna verhuisde de hele ploeg met vliegtuigen en al naar Zuid-Frankrijk (vooral omwille van het Engelse ‘zomerweer’). Sommige luchtgevechten zijn deels gefilmd in de drie landen en dan naadloos aan elkaar gelast!
Nu zat de filmploeg nog met de bombardementen op Londen. Hier werden ze op een wel ongelooflijke manier gediend door het toeval: hele woningblokken moesten net op dat ogenblik afgebroken worden voor de start van het Docklandproject. De filmploeg beloofde de autoriteiten dat klusje even te klaren. Met als resultaat: zeer authentieke opnamen van de bombardementen en de branden daarna!
3. A Film for the Few - 9 ‘32’’
Hier worden enkele overlevenden geïnterviewd. Je ziet beelden van dezelfde mensen in 1940 en meer dan zestig jaar later, in 2003, bij het maken van de DVD’s.
Didactische verwerking
De eerste DVD, met de film, is verdeeld in 32 hoofdstukjes, wat een snelle keuze van sequenties toelaat.
De film leent zich beter voor weergave van de Slag om Engeland dan het merendeel van de authentieke journaalbeelden: die zijn vaak door de tijd bedekt met een grijze film en lopen vol hinderlijke verticale sleetstrepen, veroorzaakt door het projecteren via de perforaties in de rand van de pellicule.
De speelfilm bevat veel authentieke commentaren, fragmenten van toespraken en reacties van tijdgenoten -een goede illustratie van de tijdgeest.
Gegarandeerd ga je liefhebbers vinden die meer willen uitzoeken over de behandelde stof -en niet alleen jongens!
Indien je de film wil integreren in een ruimer pakket, verwijzen we naar:
Paquet, M. & J. Martens, Tweede Wereldoorlog. Een multimediale vakoverschrijdende leereenheid Nederlands, geschiedenis, esthetica - 4de - 6de jaar.
Als W.O. II niet op het programma staat, kun je zeer snel wegwijs raken via de bijlagen bij bovenstaande tekst, ‘België in de Tweede Wereldoorlog’.
Films over de Tweede Wereldoorlog vind je voldoende op de site van de Vlaamse Vereniging Leraren Geschiedenis.
Indien je weinig ervaring hebt in het werken met speelfilm, lees dan eerst op de vvlg-site de achtergrondartikels: Speelfilm als medium in de geschiedenisles en Film en televisie als bron van historische beeldvorming.
Algemene opdrachten vind je in: Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingsmodel.
Leeswerk
Abeel, J., De Tweede Wereldoorlog: een keuze uit een overaanbod.
Oorlog in de lucht (De Tweede Wereldoorlog), Rotterdam, Lekturama, 1978.
Standaard Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, dl. 2, Antwerpen-Amsterdam, Standaard Uitgeverij, 1978, 2de druk.
* Deighton, L., Luchtslag om Engeland, Amsterdam - Brussel, Elsevier, 1978, 280 blz.
Dit boek van thrillerauteur Len Deighton blijft een van de allerbeste omdat hij de technische gegevens erbij betrekt: als je maar mitrailleurmunitie kunt bergen voor 14 seconden en benzine voor 10 minuten boven Londen, heeft dat zijn onvermijdelijke repercussies op tactiek en strategie van de luchtoorlog.
Prisma-Pockets gaf in de jaren 1960 biografieën uit van de meeste belangrijke piloten uit de Slag. (Sommige zeer goed geschreven). In mijn eigen boekenkast vond ik nog de twee volgende terug:
*Forrester, L., De onsterfelijke piloot. De levensgeschiedenis van Wingcommander Robert Stanford Tuck, Utrecht-Antwerpen, Prisma-Boeken, 1962, 4de druk, 224 blz.
Bickers, R., Oorlogsvlieger Lacey, Utrecht-Antwerpen, Prisma-Boeken, 1964, 192 blz.
Video’s
Colour of War II. De Tweede Wereldoorlog in kleur
Dl. II: Het verhaal van de Britten - duur: 150 minuten + 50 minuten extra’s.
Authentieke kleurenfilms + dagboekfragmenten, toespraken van Churchill, de muziek van de tijd, de mode enz. De ‘Battle’ zelf komt uitermate kort aan bod (weinig kleurenfilms voorhanden); veel meer beelden behandelen de nachtelijke bombardementen en hun gevolgen. De film start met een zeer goede schets van de sociale klassen en de klassentegenstellingen in Groot-Brittannië na de Eerste Wereldoorlog. Gaat ook in op een aantal onderwerpen die in ‘Battle of Britain’ slechts even aangestipt worden (omdat ze in 1969 nog als algemeen gekend werden verondersteld?) zoals de evacuatie van de kinderen naar het platteland. Vormt een zeer goede aanvulling op de speelfilm, als je minstens een halve les (en bij voorkeur iets meer) ervoor kunt uittrekken.
Messerschmitt BF 109, Castle Home Video, 1999, 50’ - Engels zonder onderschriften.
Air War. Battles of World War II. DD Video, 1997 50’ - Engels zonder onderschriften.
Speelfilm
Reach for the Sky, Gr. Brit. 1956 - video 1998 - 136 ‘ - zwart-wit, Engels zonder ondertitels
Acteurs: Kenneth More – Muriel Pavlow
Regie: Lewis Gilbert
Het leven van Douglas Bader, de luchtheld zonder benen.
Ander films over de Tweede Wereldoorlog op de site van de vvlg.
Websites
Een snelle manier om te starten is deze uitstekende Nederlandstalige site, met informatie over vliegtuigtypes, hoofdrolspelers van beide zijden enz.
Op de VVLG - site via de knop ‘interessante historische sites’
Jos Martens
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum
© Albert van der Kaap, Enschede
1998-2004.
- Historisch Huis
- Histocasa
- Geschiedenis.com
- Studybuddy
- Geschiedenis.nl
- Kleioscoop
- VGN
- VVLG
- Kalender vanaf 1583