artikelen over geschiedenis didactiek
Het verdeelde koninkrijk. Koning Jan en de Magna Charta, 1215
Dan Jones, Het verdeelde koninkrijk. Koning Jan en de
Magna Charta, 1215, Utrecht, Uitgeverij Omniboek, 2022 -
ook als e-boek. Geen aanduiding van blz: aantal
verandert bij instelling van andere lettergrootte.
Inhoud
Het verdeelde koninkrijk. Koning Jan en de Magna Charta, 1215
Inleiding
'Het Engeland van de Plantagenets kende in zijn lange geschiedenis veel dramatische jaren. Jaren van oorlog, jaren van revolutie. Jaren van volksopstanden en verwoestende epidemieën. Jaren van triomf, jaren van vernedering. Maar er waren maar weinig jaren – of misschien niet één – die zo dramatisch of veelbetekenend waren als 1215. Het was een jaar van grote politieke aardverschuivingen en constitutionele vernieuwing; van rebellie, burgeroorlog, belegeringen en religieuze strijd. Het jaar dat de naam van de heersende koning Jan voor altijd zwartmaakte en dat zijn koninklijke dynastie bijna uit de annalen van de Britse historie wegvaagde. En het jaar van de eerste, kortstondige toekenning van de Magna Charta. Als we mijlpalen willen plaatsen langs de lange weg van de middeleeuwen, dan is 1215 minstens een even belangrijk jaar als 1066, het jaar van de Normandische invasie, of 1485, toen de dynastie van de Tudors na de Slag bij Bosworth aan de macht kwam.
Voor sommigen was het allemaal nogal pijnlijk. Toen de
biograaf van Willem de
Maarschalk, de beroemde ‘beste ridder’
uit het tijdperk van de Plantagenets, bij dit jaar
aankwam in zijn levendige verhaal van negentienduizend
verzen (dat tussen 1219 en ongeveer 1226 aan het
perkament werd toevertrouwd), huiverde hij en wilde hij
stilzwijgend aan de gebeurtenissen van 1215 voorbijgaan.
“Er waren vele gebeurtenissen,'' schreef de biograaf,
‘waarvan het niet gunstig zou zijn om die te verhalen.’
Maar in werkelijkheid kon hij het toch niet laten. Zoals
zo vaak het geval is in de biografie van Willem de
Maarschalk, kon het verlangen van de schrijver om
bescheiden te blijven omwille van zijn onderwerp het
niet winnen van zijn wens om te laten zien hoeveel hij
van de grote gebeurtenissen wist. Nadat hij dus had
opgeschreven dat hij niets te zeggen had over 1215, gaf
hij onmiddellijk daarna een beknopte en scherpzinnige
samenvatting van het politieke conflict dat was
opgelaaid en dat een groot charter, een omvangrijke
burgeroorlog en een grootschalige buitenlandse invasie
(van een Frans leger) had opgeleverd'
Deze inleiding door auteur geeft een perfecte
samenvatting van het hele boek.
Je kunt trouwens een gratis fragment lezen:
Kronen, gewaden & muiltjes p. 34-38.
Volstaat het derhalve, en kun je de rest van de lectuur
veilig opbergen? Ho maar.
Dit is het slotstuk van zijn eerdere titels over het
Huis Plantagenet (1).
Magna Charta en
dagelijks leven
Net als bij zijn andere boeken De kruisvaarders, De
tempeliers, De Rozenoorlogen biedt de auteur veel
meer dan de titel laat vermoeden over wereldbeeld
tijdgeest, maar evenzeer over zowat alle aspecten van
het dagelijks leven: sociale verschillen in kleding en,
voeding, wapens en belegeringen… noem maar op.
Hij houdt ervan het brede plaatje te schetsen of liever
het hele panorama. Het roept reminiscenties op aan
schilderijen van Bruegel als Spreekwoorden,
Volkstelling van Bethlehem; Toren van Babel …
grootse panorama’s en daarbinnen talrijke tafereeltjes
met zeer concrete essentiële info over het dagelijks
leven
Teveel eer? Ieder in zijn eigen compartiment van de
cultuur uiteraard.
Zijn werkwijze hierbij is synthetisch – analytisch.
Ergens in het hele verhaal brengt hij die gegevens
normaal-functioneel en in schuifjes op de geschikte
plaats, zonder saai of te belerend te worden.
Het begint al bij het gratis fragment waarnaar hierboven
verwezen wordt: Kronen,
gewaden & muiltjes.
Enkele voorbeelden: kleding was niet alleen maar een
kwestie van persoonlijke ijdelheid of frivole
hofcultuur. Er zat ook een politiek aspect aan vast.
Beide geslachten droegen in deze tijd hun haar lang:
mannen tot op de schouder en vrouwen tot over hun rug –
gehuwde vrouwen in een vlecht, ongehuwde los. Niet
alleen dat. Iemand als de geduchte paus Innocentius III
bemoeide zich in het Vierde Lateraans Concilie (1215)
met haardracht en kledingvoorschriften!
Jan zonder Land. Fragment van
een miniatuur in de Historia Anglorum van Matthew Paris
(ca. 1250).
Het enorme standenverschil op alle mogelijke terreinen
komt herhaaldelijk aan bod. Hier even over kleding.
De koning draagt zuiver wit bont van de wintervacht van
hermelijn, zoals hij afgebeeld wordt op zijn portretten
in blad vullende miniaturen (onder andere de
Chronica majora (Grote kroniek) van Mathew Paris,
Saint Albans, ca. 1250). Hermelijn was (en is trouwens
nog steeds) een koninklijk voorrecht. Pas later zal het
eveneens toegestaan worden aan de hoogste adel, meestal
in de vorm van halskraag of manchetten onderaan de
mouwen.
Kattenbont was een goedkope luxe die de lagere klasse
zich mocht en kon permitteren. De wasvrouw van de
koningin droeg konijnenbont betaald uit de koninklijke
schatkist.
Meer over bont: zie
Heksen, hermelijn, hoogmoed en onmondige vrouwen.
Tijdens een tocht van koning Jan beschrijft hij het
wegennet, de problemen met de hele stoet koninklijke
wagens, de woonomstandigheden van de gewone mensen, het
gemiddeld dieet enz.
Doch evenzeer een uitweiding over het perkament waarop
de zwoegende koninklijke klerken onophoudelijk de
besluiten noteren van de onvermoeibaar werkende koning (2).
Bij de beschrijving van bestorming en belegering van een
sterke opstandige vesting is het de beurt aan de
wapenrustingen, belegeringswerktuigen enz.
Dat levert meteen een flink stuk militaire geschiedenis
op.
Probleem is: kan gemiddelde lezer zich daar iets bij
voorstellen?
Hoofdstuk 7. Engeland
belegerd
Een trebuchet had een
scharnierende werparm die zijn schietkracht kreeg van
een contragewicht: moderne testen hebben laten zien dat
een trebuchet met een contragewicht van duizend kilo een
brok steen van vijftien kilo tussen de honderdtwintig en
honderdtachtig meter kon wegslingeren, met de
accuratesse van een mortier.
Een ballista was een
reusachtige kruisboog die met een lier werd gespannen.
Een mangonel wierp stenen
uit een vaste houten werparm, die naar achteren werd
getrokken en na gelost te zijn tegen een kruisbalk
Over belegeringswerkuigen
kruistochten.
Dure wapenrustingen (3)
Jacht; zie
Frederik II.
Schaken: zie
Lewis-schaakstukken geschiedenis van de wereld dl 2
The Lewis Chessmen (De schaakstukken van Lewis)
.
Samengevat: het boek bevat een schat aan voldoende
informatie, maar zal veel lezers tevens uitnodigen en
aansporen tot meer lectuur.
Trebuchets.
Demystificatie: Robin
Hood en het losgeld van Richard Leeuwenhart
In het collectieve geheugen zijn Richard Leeuwenhart, de
‘slechte’ Jan zonder Land en de ‘goede outlaw’ uit
Sherwood Forest, de meester-boogschutter Robin Hood,
onlosmakelijk met elkaar verbonden door romans, sinds
Ivanhoe door Walter Scott (1819), en vooral door een
lange reeks succesrijke films en televisiereeksen. In de
(voorlopig) laatste Robin Hood-film
Robin
Hood
is de longbow bijna evenzeer ‘hoofdpersoon’ als
Robin Hood zelf.
Maar klopt het historisch wel? In werkelijkheid spelen
de vroegst bekende ballades over Robin Hood in de
regeerperiode van Jans kleinzoon, Edward I Langbeen
(koning 1272-1307),
die ook de laatste grootschalige kruistocht leidde in
1271. Voor zijn beslissende oorlog tegen de Schotten
(vanaf 1296) haalde hij na de annexatie van Wales zijn
schutters uit het pas veroverde gebied. Doch dat is 100
jaar na Richard! In de verhalen over de veldtochten van
koning Jan treffen we alleen vermelding van
kruisboogschutters, geen enkele van de langboog. Dit is
ook het geval in de kronieken over Richards gevechten
met Saladin tijdens de Derde Kruistocht.
Robin Hood en zijn kompanen treden voor het voetlicht in
hun strijd tegen de infame sheriff van Nottingham en
zijn ondraaglijke belastingheffingen om het losgeld te
betalen voor Richard Leeuwenhart, die gevangen zat na
zijn terugkeer uit de Derde Kruistocht.
Dan Jones schrijft: 'Het losgeld voor Richard is
moeilijk in een modern equivalent te vertalen, maar de
waarde ervan was ongeveer het viervoudige van zijn
jaarlijkse inkomsten als koning. Een redelijke en
waarschijnlijk conservatieve schatting via
measuringworth.com is dat het losgeld een huidige waarde
van ongeveer dertig miljard euro zou
hebben. Dit illustreert de economische macht van het
losgeld.' De betaling ledigde de schatkist van Jan
zonder Land volledig en bracht Engeland op de rand van
het bankroet of mogelijk zelfs erover!
Magna Charta
mythevorming democratisch?
De was van zijn grootzegel was nog niet droog of de
koning begon zich al onder de strikte bepalingen van het
charter uit te wurmen. In 1215 behield de Magna Charta
slechts iets langer dan twee maanden zijn wettelijke
geldigheid, alvorens de paus het stuk ‘schandelijk en
vernederend' noemde.
De Magna Charta werd in 1265 opnieuw uitgevaardigd, op
instigatie van Simon van Montfort, leider van de
oppositie tegen Jans zoon, Hendrik III. De associatie
van het document met de Engelse parlementaire traditie
dateert uit deze tijd.
APPENDIX I brengt de volledige tekst
van de Magna Charta, 1215. ‘Jan, bij de gratie Gods
koning van Engeland, heer van Ierland, hertog van
Normandië en Aquitanië, graaf van Anjou, aan zijn
aartsbisschoppen, bisschoppen, abten, graven, baronnen
…’
Meer weten
Dan Jones schrijft natuurlijk in de eerste plaats voor
een Engels publiek. De Magna Charta, 1215 en koning Jan
zonder Land kennen wij allemaal. Doch voor ons glijdt
hij nogal snel over een aantal gebeurtenissen en
belangrijke historische figuren heen, die we in het boek
ontmoeten en die zijn doelpubliek wel, maar wij veel
minder goed kennen.
Daarom volgenden lijst.
Georges Duby, De zondag van Bouvines, 27 juli
1214 Amsterdam, Agon, 1988 – origineel: Le dimanche
de Bouvines (1973) – de grote nederlaag van Jans
leger tegen de Franse koning Filips-Augustus. Jan zelf
was niet aanwezig bij de veldslag, maar zijn reputatie
was toch naar de vaantjes.
Jones zet nog wel andere misvattingen recht over
personen en gebeurtenissen die een grote rol spelen in
zijn verhaal..
Duby, Georges, Eleonora, in: Edelvrouwen in
de twaalfde eeuw, Amsterdam, Bert Bakker, 1997, p.
13-28.
Pikkemaat, Guus,
Eleonore van Aquitanië, Soesterberg, Aspekt,
2010, 607 blz.
Duby, G., Willem de Maarschalk of de beste ridder
ter wereld (1145-1219), Amsterdam-Brussel,
Elsevier, 1986.
Asbridge, Thomas, The Greatest Knight. The
Remarkable Life of William Marshal, the Power behind
Five English Thrones, London, Simon & Shuster,
2015.
In een niet zo geweldige Robin Hood-film (met enkele
sterke fragmenten
Robin Hood (2010).
Met in de noten verwijzing naar alle romans Philippa
Gregory & tiendelige televisiereeks The White Queen &
bijlagen middeleeuws wereldbeeld.
Pernoud, Régine, De vrouw ten tijde van de
kruistochten, Schoorl, Conserve, 1994.
Crul, Ben, Keizer Frederik II. Een moderne
wetenschapper uit de middeleeuwen 1194-1250,
Utrecht, Omniboek, 2017.
Van Houtert, Cas, Het weergaloze bestaan van keizer
Frederik, II 1194-1250, Utrecht, Uitg. IJzer, 2016.
Frederik II. PDF met korte voorstelling (6 blz.).
Jones, Dan, Van Rome tot Rome. Een nieuwe
geschiedenis van de middeleeuwen, Utrecht,
Uitgeverij Omniboek, 2022, 406 blz - ook als e-boek
Film
The Lion in Winter -2003 - speelduur: 160 min -
orig. Engelse versie, Ned. ondertitels.
Didactische tips
Alle voorgestelde tips zijn effectief uitgetest in
verschillende leerjaren, in verschillende
onderwijsrichtingen. Natuurlijk niet allemaal in een en
dezelfde klas of zelfs schooljaar. Als leidraad, zoals
steeds: multimediaal, vakoverschrijdend en
modulair, afhankelijk van de inbreng van
vrijwilligers onder de leerlingen.
Algemene klacht in het gehele onderwijs tot en met de
universiteit is de
‘ontlezing’: het onvermogen van
studenten om zich te concentreren op langere teksten.
Dit euvel hebben wij met heel wat collega’s in Nederland
en België pogen te remediëren vanaf de jaren 1980, nog
voor de term bestond, vanuit de vakken Nederlands en
geschiedenis, onder meer door verzet tegen teksten in
schoolboeken “met de lengte van tekstballonnetjes in
strips.”
Elke didactische verwerking zal dus onvermijdelijk een
stevig luik remediëring op dit terrein moeten bevatten.
De tekst van het besproken boek bevat voldoende
onderwerpen om aspecten, bij voorbeeld van het dagelijks
leven, te laten uitwerken door kleine groepjes.
* Maquettes van burchten met voorbeeld in Macaulay, D.,
Het kasteel. Het verhaal van de bouw, Amsterdam,
Ploegsma, 1981. Ook uitvoerige film op YouTube.
* Maquette van burcht of kathedraal in… Legoblokken. Zie
eveneens Macaulay, D., De kathedraal. Het verhaal
van de bouw, Amsterdam, Ploegsma, 1981. Ook film op
YouTube
* Maquette in karton van middeleeuwse stad
* Schrijven met ganzenveer - inkt maken : zie
Literatuurgeschiedenis,
Hoe komen middeleeuwse boeken tot stand, de
verschillende onderdelen.
* Wol spinnen met spinrokken en konkel (zoals op
Spreekwoorden van Bruegel) en spinnewiel.
* Weven op zelfgemaakt verticaal weefgetouw.
* plaatselijke heemkundige kring: bezoek aan vakwerkbouw
en zo mogelijk windmolen
* Oude muziek
- Gregoriaans & Byzantijnse kerkmuziek.
- Muziek van Hildegard van Bingen vergeleken met
hedendaagse liederen.
- Demonstratie luitspelen.
- Demonstratie instrumentenbouwen.
* Boogschieten met handboog en/of kruisboog (op
sportdag, opendeurdag)
* Met zelfgemaakte model - trebuchets en knikkers
schieten. YouTube filmpjes projecteren over trebuchet
* Oude ambachten enz. bezoek heemkundig museum.
* Demonstratie valkerij op dvd of in werkelijkheid.
* Reenactment : zwaardgevecht
- wapens en wapenuitrusting
- klederdracht van meisjes en edelvrouwen
(klasseverschil)
* Wetenschap: demonstratie door twee leerlingen (in
samenwerking met leraar wiskunde) van tijdmeting via
replica van een astrolabium en een armillarium (zelf
gemaakt met 3D-printer), een ringvormig zonnewijzertje
plus afstand- & hoogteschatting met een papieren
kwadrant. (Zie
Eeuwen op zoek naar de tijd) (4).
Noten
1. De Tempeliers (2019)
De Kruisvaarders. De strijd om het Heilige Land
(2020)
Vorsten van Albion. Het huis Plantagenet, vormgevers van
Engeland (2021)
Het verdeelde koninkrijk is ook als losstaand boek
te lezen.
Voeg daaraan het volgende boek toe, dat eerder
geschreven is, maar chronologisch later speelt:
Gevecht om de troon. De rozenoorlogen en de opkomst van
de Tudors (2014), Nederlandse vertaling 2021.
2. Vervaardigen van perkament:
Making Manuscripts, 6 minuten. Engels.
Schitterend! Van huid tot gebonden boek, het aanbrengen
van bladgoud, het vervaardigen van een ganzenveer enz.
3 Wapenrusting: Op YouTube: Reeks:
How a man shall be armed: Arming the knight from the
11th to the 15 th century - 4 films 11th:
13th century - duur:4'47
Werking
trebuchet, op YouTube: meerdere filmpjes met
experimenten, duur: 2,23 minuten.
4. Tom Wujec, Anatomy of the Astrolabe (2014) - duur: 9, 25 minuten, met transcript van de commentaar in 24 talen.
How to use an Armillary Sphere, 12,30 minuten
Jos Martens, februari 2023